Uług Mehmed (albo Ułu Mahmet, Uług Muhammed) (w źródłach rosyjskich Улу Махметь, Улуг Махметь) (ur. ?, zm. 1446) – pretendent do tronu Złotej Ordy z linii Tochtamysza i założyciel Chanatu Kazańskiego.

Uług Mehmed
Ułu Mahmet, Uług Muhammed
ilustracja
Chan kazański
Okres

od 1438
do 1446

Następca

Mahmutek

Dane biograficzne
Data śmierci

1446

Zazwyczaj uważa się go za syna Dżelal ad-Dina (zm. 1412) i wnuka Tochtamysza (zm. 1405 albo 1406), jednak różne źródła nazywają go synem, wnukiem lub kuzynem tego ostatniego. Po śmierci w roku 1419 Edygeja i chana Dżabbar Berdiego Uług Mehmedowi udało się opanować zachodnią część terytorium Złotej Ordy. Utrzymywał on stosunki dyplomatyczne z Witoldem (1401–1430), któremu dostarczał posiłków, i Szahrochem (1405–1447), co samo w sobie świadczy o jego dominującej pozycji w Ordzie w tym okresie. Abd-ar-Razzagh Samarkandi nazywa go po prostu chanem. Niemniej jego władza nie była niekwestionowana – rejon dolnej Wołgi kontrolował syn Tochtamysza Kibek, a zagrażał mu także jego inny kuzyn, Dewlet Berdi, oraz koczujący na terenie Białej Ordy potomek Urus-chana (zm. 1376) Borak (zm. 1428 albo 1429). Wykorzystując poparcie panującego w Mawarannahrze syna Szahrocha, Uług Bega (1409–1449), w roku 1423 Borak pokonał Uług Mehmeda i zagarnąwszy jego posiadłości ogłosił się chanem[1][2].

Uług Mehmed uciekł na dwór Witolda, gdzie zjawił się w końcu 1424 roku. Dzięki pomocy Witolda udało mu się ponownie zebrać siły i odebrać Saraj Borakowi. W międzyczasie pokonany przez Boraka Dewlet Berdi opanował Krym, podczas gdy Kibek uciekł na północ, w kierunku Riazania. Borak zginął w niejasnych okolicznościach podczas walk w Mogolistanie w roku 1428 albo 1429. W latach 1428–1430 przez Złotą Ordę przetoczyła się plaga dżumy, która jeszcze zwiększyła panująca anarchię. Uług Mehmed wtargnął na Krym, chcąc odebrać go z rąk Dewlet Berdiego. Pozycja Uług Mehmeda bardzo osłabła po śmierci Witolda w 1430 roku. W roku 1432 Uług Mehmed rozstrzygnął spór pomiędzy Wielkim Księciem Moskiewskim Wasylem II (1425–1462), a jego wujem Jerzym Zwienigorodzkim, zatwierdzając tytuł tego pierwszego. Autorytet Uług Mehmeda był jednak zbyt słaby żeby zakończyć toczącą się w księstwie wojnę domową. W roku 1433 Uług Mehmed zerwał z następcą Witolda Świdrygiełłą (1430–1432) i poparł jego rywala, Zygmunta Kiejstutowicza (1432–1440). W rezultacie Świdrygiełło zaczął popierać nowego pretendenta do tytułu chana, syna Tochtamysza Sejjid Ahmeda (zm. ok. 1465), którego szybko uznał też chcący osłabić Uług Mehmeda Wasyl II. W tym samym czasie Uług Mehmedowi przybył też inny rywal, syn Temür-chana (ok. 1411) Küczük Mehmed (zm. 1465). Zygmunt Kiejstutowicz nie był tak silnym i pewnym sprzymierzeńcem jak Witold i sytuacja Uług Mehmeda systematycznie się pogarszała[3][4][5].

W roku 1437 Küczük Mehmed zajął Saraj, podczas gdy Sejjid Ahmed stał się panem terytoriów na zachód od Dniepru. Uług Mehmed musiał opuścić stepy kipczackie i wycofać się nad górną Wołgę, gdzie opanował Bielew przy granicy moskiewsko-litewskiej. Po starciu w następnym roku z wojskami Wasyla II Uług Mehmed obległ Moskwę i zniszczył Kołomnę. Jest kwestią sporną wśród historyków czy Uług Mehmed zdobył Kazań w latach 1437–1438, czy też dokonał tego dopiero syn Uług Mehmeda, Mahmutek. Wiąże się to także ze sporem co do tego czy Uług Mehmed w latach 1437–1445 miał jakąś stałą bazę swoich operacji (oprócz Kazania wysuwane są także kandydatury Bielewa, Muromu i Niżnego Nowogrodu), czy też przemieszczał się tocząc walki z wojskami moskiewskimi wzdłuż rzeki Oki. 7 lipca 1445 synowie Uług Mehmeda Jusuf i Mahmutek (1446–1462) pokonali Wasyla II w bitwie pod Suzdalem i wzięli go do niewoli, z której ten uwolnił się w zamian za obietnicę ogromnego okupu i podwyższenia trybutu. Według części uczonych to właśnie jesienią tego roku Mahmutek zajął Kazań, należący do miejscowego władcy Ali Bega, i tym samym to jego należy uznawać za właściwego twórcę Chanatu Kazańskiego. Niezależnie od tego jak było faktycznie początki istnienia chanatu wiążą się z decyzją Uług Mehmeda o przekoczowaniu w rejon górnej Wołgi, chociaż niewątpliwie poprzez opanowanie tego terytorium zamierzał on jedynie zdobyć bazę do kolejnej próby opanowania Saraju. Tych planów nie udało mu się jednak zrealizować, ponieważ w roku 1446 został zabity przez Mahmuteka, który przejął po nim władzę[6][7][8][9][10].

Przypisy

edytuj
  1. Grekow i Jakubowski 1953 ↓, s. 322 - 324.
  2. Golden 1992 ↓, s. 317 - 318.
  3. Grekow i Jakubowski 1953 ↓, s. 308, 323 - 325.
  4. Golden 1992 ↓, s. 318.
  5. Martin 2006 ↓, s. 164, 173.
  6. Rakhimzyanov 2010 ↓, s. 88 - 89.
  7. Grekow i Jakubowski 1953 ↓, s. 325 - 326.
  8. Golden 1992 ↓, s. 318 - 319.
  9. Martin 2006 ↓, s. 164.
  10. Bartold 1997 ↓, s. 849.

Bibliografia

edytuj