Wanda Augusta Czartoryska
Wanda Augusta z Radziwiłłów Czartoryska, właściwie Augusta Wilhelmina Luiza Wanda (ur. 29 stycznia 1813 w Berlinie, zm. 16 września 1845 w Ischl)[1] – polska arystokratka, z domu księżniczka Radziwiłłówna herbu Trąby z tak zwanej pruskiej linii rodu, po mężu księżna Czartoryska.
| Augusta Wilhelmina Luiza Wanda | |
 Wanda z Radziwiłłów Czartoryska | |
 Trąby | |
| księżna | |
| Rodzina |
Radziwiłł |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
29 stycznia 1813 |
| Data i miejsce śmierci |
16 września 1845 |
| Ojciec |
Antoni Henryk Radziwiłł |
| Matka |
Ludwika Hohenzollern |
| Mąż |
Adam Konstanty Czartoryski |
| Dzieci |
Aniela Ludwika |
| Rodzeństwo |
Fryderyk Wilhelm |
Życiorys edytuj
Była córką księżniczki pruskiej Ludwiki Hohenzollern (1770-1836) i Antoniego Henryka Radziwiłła (1775-1833), ordynata na Nieświeżu i Przygodzicach, namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Jej dziadkami byli:
- ze strony ojca: podkanclerzanka litewska Helena z Przeździeckich (1753-1821) i książę Michał Hieronim Radziwiłł (1744-1831), wojewoda wileński, właściciel Nieborowa;
- ze strony matki: Luiza Hohenzollern (1738-1820), córka margrabiego Brandenburgii-Schwedt i książę pruski August Ferdynand Hohenzollern (1730-1813), bratanek króla Fryderyka II Wielkiego[2].
Braćmi Wandy byli książęta Wilhelm (właściwie Fryderyk Wilhelm), Bogusław Fryderyk, Ferdynand i Władysław. Jej siostrą była Elżbieta (Eliza), wielka miłość pruskiego księcia Wilhelma Hohenzollerna, późniejszego króla Prus i cesarza niemieckiego. Wanda wychowana została w wierze protestanckiej, zgodnie z tradycją w rodzinach religijnie mieszanych, gdzie synowie przyjmowali wiarę ojca, córki wiarę matki[3]. Języka polskiego zaczęła się uczyć dopiero po ślubie, jej nauczycielem był Hipolit Cegielski[3].
12 grudnia 1832 Wanda poślubiła księcia Adama Konstantego Czartoryskiego (1804-1880)[4], syna swej ciotki Anieli z Radziwiłłów i księcia Konstantego Adama Czartoryskiego[5]. Po śmierci swej matki odziedziczyła zamek w Ruhbergu (Ciszycy), kupiony przez Radziwiłłów w 1833[4]. Małżonkowie często przebywali także w Berlinie i w Dreźnie[6].
Wanda zmarła na gruźlicę 6 września 1845 w Ischl, skąd jej ciało przewieziono do Antonina i pochowano w krypcie Radziwiłłów[7].
Adam Konstanty bardzo przeżył śmierć pierwszej żony, pałac w Rubergu zamienił w muzeum pamiątek po niej. W specjalnych szufladach przechowywał jej ubranie i bieliznę, które miała na sobie w ostatnim dniu życia. Zachował też jej listy, a nawet chusteczki do nosa i święte obrazki[8]. Portrety Wandy wisiały nie tylko w pokojach jej męża i synów, ale nawet w pokoju drugiej żony Adama Konstantego, Elżbiety z Działyńskich[9]. Po śmierci ojca, coraz rzadziej bywający w Ruhbergu młodszy syn Wandy, Adam, postanowił zakopać osobiste rzeczy zmarłej matki, ale w obawie, że ktoś go podpatrzy i myśląc, że są to skarby, wykopie je, zrezygnował z tego zamiaru. Ostatecznie suknie i bieliznę księżnej Wandy za jego zgodą spaliła przyrodnia siostra Adama, Helena Platerowa w czasie swej ostatniej wizyty w Ruhbergu[10].
Na prośbę umierającej żony Adam Konstanty opiekę nad osieroconymi dziećmi powierzył jej niemieckiej przyjaciółce, pisarce Tekli von Gumpert[8]. Generałowa Jadwiga z Działyńskich Zamoyska wspominała, że niedługo przed śmiercią Wanda spotkała jej siostrę Elżbietę Działyńską i wybrała ją dla zalet charakteru na swoją następczynię. Poprosiła więc męża, by Działyńską poślubił, co też wdowiec uczynił 16 czerwca 1848[11][12].
Potomstwo edytuj
Z małżeństwa Wandy i Adama Konstantego Czartoryskich przyszło na świat pięcioro dzieci:
- Aniela Ludwika (1837-1869),
- Roman Adam August (1839-1887),
- Adam Antoni Bogusław (1845-1912),
oraz zmarli w dzieciństwie Konstanty i Olgierd[13].
Żadne z nich nie doczekało się potomstwa[13].
Przypisy edytuj
- ↑ Ewelina Wanke, Ferdynand książę Radziwiłł, 1834-1926: życie i działalność, Fasci Radzivilliani, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2021, s. 31, 507, ISBN 978-83-286-0167-3.
- ↑ Zielińska 1997 ↓, s. 339.
- ↑ a b Plater-Zyberk 2015 ↓, s. 7.
- ↑ a b Wojtkowska 2020 ↓, s. 373.
- ↑ Zielińska 1997 ↓, s. 78.
- ↑ Plater-Zyberk 2015 ↓, s. 9.
- ↑ Plater-Zyberk 2015 ↓, s. 194.
- ↑ a b Wojtkowska 2020 ↓, s. 374.
- ↑ Plater-Zyberk 2015 ↓, s. 108.
- ↑ Plater-Zyberk 2015 ↓, s. 110.
- ↑ Zamoyska 2023 ↓, s. 9.
- ↑ Zamoyska 2023 ↓, s. 15.
- ↑ a b Maria Zamoyska i inni, Wspomnienia, Kórnik: Fundacja Zakłady Kórnickie, 2017, tab. III, ISBN 978-83-60591-15-4 [dostęp 2023-12-21], tablice genealogiczne.
Bibliografia edytuj
- Helena Plater-Zyberk, Wspomnienia z młodości. Helena z Czartoryskich Stanisławowa Plater-Zyberk, Kórnik 2015, ISBN 978-83-85213-61-1.
- Zofia Wojtkowska, Saga rodu Czartoryskich, Warszawa 2020, ISBN 978-83-244-1066-8.
- Jadwiga Zamoyska, Wspomnienia, Kórnik 2023, ISBN 978-83-60591-15-4.
- Teresa Zielińska, Poczet rodów arystokratycznych, Warszawa 1997, ISBN 83-02-06429-7.