Wapień pińczowski
Wapienie pińczowskie – kamienie naturalne zaliczane do wapieni lekkich. Materiał wydobywany głównie w okolicach Pińczowa i używany w budownictwie od X wieku.
Wapienie pińczowskie powstały około 15 milionów lat temu, w czasie neogenu, w strefie przybrzeżnej mórz tropikalnych lub subtropikalnych. Potwierdzają to znalezione skamieniałości. Zbudowane są z okruchów wapiennych mięczaków, szczątków zwierząt morskich oraz glonów z rodziny Lithotthamnium, dlatego wapień pińczowski nosi też nazwę wapienia litotamniowego[1]. Najcenniejszym znaleziskiem jest polski wieloryb z Pińczowa (Pinocetus polonicus), należący do rodziny Cetotheriidae Cabrera. Kompletny jego szkielet eksponowany jest w Muzeum Geologicznym w Kielcach. Znaleziono trzy szkielety tego walenia, częstsze są znaleziska skamieniałości delfinów i morświnów.
Złoża wapieni pińczowskich zalegają szerokim pasem, który obejmuje geograficznie Garb Pińczowski (długości ok. 40 km). Występuje w południowej części obszaru świętokrzyskiego, głównie w okolicach Pińczowa[2]. Zlokalizowano około 16 miejsc gdzie był wydobywany. Są to m.in. Skowronno, Bogucice, Kopernia, Brzeście, Nowa Wieś, Włochy, oraz w Pińczów na Górze Świętej Anny i Grodzisk. Grubość warstwy kamienia od kilku do kilkudziesięciu metrów. Materiał wykazuje dobrą mrozoodporność. Skała w złożu jest stosunkowo miękka i łatwa w obróbce. W przeszłości do jego obróbki stosowano narzędzia do drewna. Wapień pińczowski wystawiony na działanie warunków atmosferycznych, zmienia swoje właściwości, staje się coraz twardszy i wytrzymały, przyczyną tego jest unikalny dla tego materiału proces tzw. patynacji: na skutek odparowania wody uwięzionej w porach wapienia w wyniku, której dochodzi do krystalizacji kalcytu i stworzenia szkieletu wzmacniającego kamień. Na powierzchni powstaje też rodzaj patyny, warstwy o grubości od 1 do 4 mm chroniącej element kamienny. Są to wapienie barwy jasnożółtawej, po spatynowaniu szarobrązowej i żółto szarej. Należą do skał łatwoobrabialnych i są wykorzystywane jako materiał rzeźbiarski i budowlany[3]
Wapień pińczowski jest lekki (1700 kg/m3), porowaty (35%), wytrzymały (odporność na ściskanie około 50 MPa materiału dojrzałego i 8-15 MPa materiału świeżego) i nienasiąkliwy (po wytworzeniu się patyny). Dzięki temu jest materiałem budowlanym o dobrych parametrach cieplnych, o najdłuższej w Polsce historii eksploatacji, znane są wyroby z tego materiału datowane na X wiek.
W początkach znanej i udokumentowanej historii był używany do wznoszenia obiektów sakralnych: Kije, Imielno, Skalbmierz, Miechów, Kościelec Pińczowski. Ten kierunek zastosowania tego budulca był popularny przez cały okres eksploatacji wapienia pińczowskiego, aż do XX w., kiedy w drugiej połowie zaczął być stosowany jako materiał okładzinowy. W okresie panowania Kazimierza Wielkiego materiał był intensywnie wykorzystywany w ziemi małopolskiej i sandomierskiej (wykonano z tego materiału sarkofag Władysława Łokietka, sklepienia w kościele Mariackim a także kościół św. Katarzyny w Krakowie. W XVI i XVII wieku Pińczów był największym w ówczesnej Polsce ośrodkiem kamieniarskim. Tutaj mieli swe pracownie i głównie w wapieniu pińczowskim pracowali sprowadzeni z Włoch mistrzowie – Jan Maria Padovano i Santi Gucci. Kolonia Włochów musiała być liczna, bo jedna z podpińczowskich miejscowości nosi nazwę Włochy. Koloniści z Włoch zachowali jednak przez długi czas swoją odrębność i po żony "jeździ się" do Florencji, Neapolu[4]. W XVIII wieku przez pińczowski ośrodek kamieniarski przewinęli się Wit Szpidrowski i Johann Elias Hoffmann , a od 1735 roku Vaclav Beranek z Brna ( zmarły w 1767 r.), który był autorem ponad stu pomników i figur przydrożnych na Ponidziu, w okolicach Krakowa oraz w dorzeczu Dunajca , wykonanych z wapienia pińczowskiego .[5] Z wapienia pińczowskiego wykonano również stacje drogi krzyżowej w sanktuarium na Św.Krzyżu na Łysej Górze[6]
Obecnie złoża wapienia są eksploatowane w złożu Włochy i Pińczów. Bieżąca eksploatacja bloków odbywa się tylko ze złoża "Włochy"[7]. Materiał jest używany do prac konserwatorskich i do budowy nowych obiektów. Najbardziej znane budowle w XX i XXI wieku z tego materiału to: dzielnica MDM w Warszawie, Bank Gospodarstwa Krajowego w Gdyni, siedziba NBP w Warszawie, Park Kultur Świata w Drezdenku, Hotel Arłamów w Bieszczadach, Sejm RP, Centrum Administracyjne gminy Wielka Wieś. Z wapienia pińczowskiego wykonano w Warszawie oblicowanie gmachu Ministerstwa Rolnictwa (ul.Krucza), gmach Filharmonii, wykonano z tego materiału również attyki, balustrady, tralki, sterczyny i inne detale na fasadach Pałacu Kultury i Nauki, rzeźby attyki pałacu Branickich (ul.Miodowa), zwieńczenia domów przy ul. Pięknej, płaskorzeźby na filarach podcieni przy ul. Marszałkowskiej[8]. Po roku 1989 użyto go przy rozbudowie budynków sejmowych (elewacje), na części osiedla Pustułeczki oraz przy budowie kompleksu apartamentowego Solec Residence.
Rozpoczęta w 1957 roku odbudowa Pińczowa po zniszczeniach wojennych jako materiał podstawowy do wznoszenia budynków wzięła wapień pińczowski, stąd popularne w pewnym okresie określenie Pińczowa jako „Białe Miasto"[9] od charakterystycznej białej, brudno-białej lub beżowej barwy miasta. Z wapienia budowano nie tylko budynki prywatne ale również bloki mieszkalne. Część budynków jest ładnie zdobiona gzymsami i obramowaniami kamiennymi.
Materiałami podobnymi litologicznie do wapienia pińczowskiego są wapienie litawskie (lejtańskie) z Austrii oraz wapienie z Francji.
-
wapień pińczowski ze złoża Włochy, przecięty. -
Wapień pińczowski w wykończeniu szlif -
Wapień pińczowski groszkowany. -
Blok z wapienia pińczowskiego ze złoża Włochy -
Kopalnia wapienia pińczowskiego Włochy -
Kopalnia wapienia pińczowskiego Włochy -
Przykład zastosowania wapienia pińczowskiego na elewacji.Budynek w Warszawie ul.Solec -
Przykład zastosowania wapienia pińczowskiego ze złoża Włochy. Budynek w Arłamowie, Polska. -
Przykład zastosowania wapienia pińczowskiego.Konstrukcja wykonana w Drezdenku, Polska
Przypisy edytuj
- ↑ Jerzy Jędrychowski, Kamień w architekturze regionu świętokrzyskiego, 2014, ISBN 978-83-932033-4-5.
- ↑ R.Fleszarowa, W.Koźiński, I.Kardymowiczowa, Kamień w służbie człowieka, 1956.
- ↑ Bromowicz Jan, Beata Figarska-Warchoł, Kamienie Dekoracyjne i Architektoniczne Eksploatowanych złóż Polski Południowo Wschodniej.
- ↑ Kołodziej Zbigniew, Pińczowskie warsztaty rzeźbiarsko-kamieniarskie na przestrzeni wieków.
- ↑ Michał Wardzyński, Zaplecze materiałowe kamieniarstwa i rzeźbiarstwa w XVIII w.w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, „Przegląd Geologiczny vol. 70 nr.2”, 2022.
- ↑ Zbigniew Szczepanik, Surowce skalne w murach klasztoru na Łysej Górze - walory edukacyjne i estetyczne- propozycja wycieczki geologicznej, „Przegląd Geologiczny vol.63 , nr.8”, 2015.
- ↑ Guzik Katarzyna, Alicja Kot-Niewiadomska, Środowiskowe ograniczenia eksploatacji złóż kamieni blocznych w Sudetach i Górach Świętokrzyskich.
- ↑ Hanna Sygietyńska, Kamień w architekturze i rzeźbie Warszawy, 1978.
- ↑ Dziubiński Andrzej, Kamień pińczowski od XVIII do początków XXI stulecia.