Zawadzki (kaszubski herb szlachecki)
Zawadzki (Ostoja odmienny, Sas pruski odmienny) – polski herb szlachecki, używany na Kaszubach. Według opinii Alfreda Znamierowskiego jest to odmiana herbu Ostoja[1]. Przemysław Pragert skłonny jest uważać za Ostoję odmienną tylko jeden wariant tego herbu (Zawadzki II), do reszty odnosząc się niepewnie[2]. Według Pragerta, jedna z odmian tego herbu może być też wariantem herbu Sas Pruski.
Opis herbu edytuj
Zachowały się przekazy o przynajmniej trzech wariantach tego herbu. Opisy z wykorzystaniem klasycznych zasad blazonowania:
Zawadzki I (Ostoja odmienny, Sas pruski odmienny): W polu czerwonym półksiężyc złoty, nad nim miecz srebrny na opak; nad nim i po bokach po jednej gwieździe złotej. Klejnot: Półksiężyc złoty. Labry: czerwone podbite złotem.
Zawadzki I odmienny (Ostoja odmienny): Miecz jest w pozycji właściwej, wbity w półksiężyc. Półksiężyc srebrny, z twarzą. Labry podbite srebrem. Herbu Zawadzki I i Zawadzki I odm. Używała rodzina Brodda-Zawadzki która jest młodszą linią Büthner-Zawadzkich[3].
Zawadzki II (Ostoja odmienny): W polu czerwonym miecz srebrny, z prawej półksiężyc złoty w prawo, z lewej dwie takież gwiazdy w słup. W klejnocie pięć piór strusich srebrnych. Labry czerwone, podbite złotem.
Istnieje pewna niekonsekwencja co do ułożenia miecza w źródłach współczesnych. Zarówno Tadeusz Gajl jak i Przemysław Pragert korzystali przy rekonstrukcji z tych samych źródeł, ale u jednego miecz jest na opak, u drugiego w pozycji właściwej. Wynika to z tego, że obaj heraldycy korzystali wyłącznie z przekazów pisanych, gdzie nie sprecyzowano tej kwestii[2][4]. Formalnie, z punktu widzenia blazonowania, gdy nie podano położenia miecza, powinien on być w pozycji domyślnej (czyli jak u Pragerta). Jednakże oryginalna pieczęć z tym herbem (szczegóły poniżej), podaje to w wątpliwość.
Najwcześniejsze wzmianki edytuj
Najdawniejszym przekazem dotyczącym herbu Zawadzki jest jego opis z wywodu szlachectwa z 1635 roku: w polu miecz goły zlewey strony puł miesiąca a z prawey strony dwie gwiazdzie. Opis odpowiada zatem wersji II. Kolejny opis, uzupełniony wizerunkiem, znalazł się około połowy XVII wieku w herbarzu Dachnowskiego. Odpowiada on wersji I. Herb za Dachnowskim przytoczył Kasper Niesiecki, który dał też inną odmianę tego herbu nazwaną przezeń Ostoją, z tą różnicą, że zamiast lewego półksiężyca znajdują się gwiazdy jedna nad drugą. Jest to zniekształcony herb Zawadzki II. Potwierdzają to inne zabytki z zachowanym herbem Zawadzki II, wśród których znajdują się: opis herbu Ewy z Zawadzkich z 1732 roku, dwie pieczęcie wyciśnięte na dokumencie z 1798 roku, należące do Józefa Zawadzkiego i Konstantego Zawadzkiego oraz grawerunek na elemencie zastawy stołowej należącej do rodziny Zawadzkich. Przedstawienia i opisy herbu Zawadzki II konsekwentnie wskazują, że najwyraźniej nie miał on żadnego klejnotu. Herb Zawadzki I odmienny to wersja herbu znana z uzupełnień do herbarza Siebmachera (Der Adel des Königreichs Preußen, 1906, Ausgestorbener Preussischer Adel. Provinzen Ost- und Westpreussen. Supplement, 1900), oraz herbarza Żernickiego (Der polnische Adel, 1900). Nie ma pewności, czy Zawadzcy kiedykolwiek używali herbu w takiej formie, tym bardziej, że autor uzupełnień do Siebmachera zamieścił opis niezgodny z wizerunkiem.
Herbowni edytuj
Zawadzki (Sawatzki, Zawacki, Zawaczki, Zawadski) także z przydomkiem Büthner (Budner, Butner) oraz Broda (Brodda).
Herby Zawadzkich innych przydomków są niepewne. Nieznany jest herb Rusk- czy Rusek-Zawadzkich. Marian Biskup i Andrzej Tomczak przypisują im herb Lew III, który należał jednak do innej rodziny - Rostków vel Rustków z ziemi lęborskiej. Możliwe, że używali oni herbu Rusk - Łabędź odmienny.
Wariantu I miała używać według Dachnowskiego rodzina Zawackich z Zawdy koło Łasina.
Rodziny tego samego nazwiska miały używać szeregu innych herbów. Tadeusz Gajl wymienia ich 24 (łącznie z omawianymi tutaj)[5].
Herbarze niemieckie Ledebura i Siebmachera przypisują Zawadzkim z Wielkiego Klincza, Wąglikowic i Zielenina w XVIII wieku herb Ostoja, zapewne błędnie.
Z Kaszubami związany był ród Zawadzkich herbu Rogala, który wprawdzie pochodził z ziemi ciechanowskiej, ale jego przedstawiciele pełnili niekiedy różne urzędy na Pomorzu. Ród ten używał niekiedy przydomka Biberstein. Swoją siedzibę blisko Kaszub mieli też Zawaccy z Zawdy koło Łasina, którzy używali herbu Jastrzębiec.
Podobieństwo niektórych wersji herbu Zawadzkich z herbami Żukowskich i Zapędowskich oraz z herbem Zbiświcz Grabowskich zdaje się wskazywać na możliwe wspólne pochodzenie tych rodów.
Przypisy edytuj
- ↑ Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 142. ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ a b Przemysław Pragert: Herbarz rodzin kaszubskich. T. 1. BiT, 2001, s. 114-116,189. ISBN 83-919852-6-1, ISBN 978-83-919852-6-7.
- ↑ Dachnowski, wywód Jakuba Büthner-Zawadzkiego 1635.
- ↑ Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007, s. 396. ISBN 978-83-60597-10-1.
- ↑ Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007. ISBN 978-83-60597-10-1.
Bibliografia edytuj
- Przemysław Pragert: Herbarz rodzin kaszubskich. T. 1. BiT, 2001, s. 114-116,189. ISBN 83-919852-6-1, ISBN 978-83-919852-6-7.
- Przemysław Pragert: Herbarz szlachty kaszubskiej. T. 5. Gdańsk: Wydawnictwo BiT Beata Żmuda-Trzebiatowska, 2018, s. 295-302, 324-325. ISBN 978-83-950310-3-8.
Linki zewnętrzne edytuj
- Herb Zawadzki II z listą nazwisk w elektronicznej wersji Herbarza polskiego Tadeusza Gajla
- Herb Zawadzki I z listą nazwisk w elektronicznej wersji Herbarza polskiego Tadeusza Gajla
- Herb Zawadzki II - wersja błędna z listą nazwisk w elektronicznej wersji Herbarza polskiego Tadeusza Gajla