Zygmunt Przyjemski
Przeprowadzana jest gruntowna przebudowa tego artykułu.
Aby zapobiec konfliktom edycji prosimy nie edytować strony do czasu usunięcia tej wiadomości. Wikipedysta Frangern (dyskusja, wkład)
Jeżeli ten artykuł nie był edytowany od kilku (nie dotyczy komunikatu o „gruntownej przebudowie”) godzin, należy usunąć szablon.
Zygmunt Przyjemski herbu Rawicz (ur.? – zm. 3 czerwca 1652 pod Batohem) – pisarz polny koronny i generał artylerii koronnej w latach 1650–1652.
 Rawicz | |
| Data i miejsce śmierci | |
|---|---|
| Ojciec | |
| Matka |
Barbara |
| Rodzeństwo | |
Był synem podkomorzego kaliskiego Władysława Przyjemskiego i jego żony, Barbary z Leszczyńskich, miał dwóch braci, Krzysztofa i Andrzeja[1]. Rodzina Przyjemskich należała do Jednoty Braci Czeskich, rodzice wyróżniali się gorliwością religijną, lecz zarówno Zygmunt, jak i jego bracia, przeszli na katolicyzm, nie wiadomo jednak kiedy to nastąpiło[2].
Zapewne jak oni otrzymał staranne wykształcenie[2]. Przypuszcza się, że w młodości wziął udział w wojnie trzydziestoletniej, w armii szwedzkiej księcia Bernarda weimarskiego[1]. Niektóre opracowania podają, iż walczył w szeregach wojsk francuskich pod wodzą Kondeusza Wielkiego, jeszcze przed służbą dla Szwecji[3] lub już po jej zakończeniu[4]. Przypisuje mu się także doświadczenie wojskowe wyniesione z armii cesarskiej[5]. W literaturze historycznej często jednak był mylony ze swoim bratem Krzysztofem, bowiem w źródłach obaj występowali najczęściej tylko pod nazwiskiem[1].
Należały do niego części wsi Nowawieś, Czerniec i Ciemno w powiecie konińskim. Sprzedał w 1636 roku Krzysztofowi i możliwe, że zaraz potem wyjechał do Francji. W 1638 roku zapisał się na uniwersytet w Orleanie i dołączył tam do brata Andrzeja. Przypuszczalnie pozostał wraz z nim we Francji i po jakimś czasie wspólnie wrócili do Rzeczpospolitej[1].
W 1646 roku ambasador Nicolas de Flacelles de Brégny zawarł umowę z braćmi Przyjemskimi, Krzysztofem i Andrzejem, dotyczącą zwerbowania w państwie polsko-litewskim regimentu piechoty na służbę w armii Ludwika XIV. W jego organizację zaangażowany był również Zygmunt, który po wyjeździe do Francji pierwszej grupy żołnierzy, miał kontynuować zaciąg i później dołączyć z nowozaciężnymi do reszty oddziału[6].
Powstanie Chmielnickiego pokrzyżowało te plany. Drugi z francuskich ambasadorów[a], Louis d’Arpejon, wyraził zgodę na to, by regiment w sile 1200 ludzi przeszedł na służbę Rzeczpospolitej, przez trzy miesiące pozostając na żołdzie francuskim. Decyzja ta została potwierdzona przez dwór Ludwika XIV[6]. Włodzimierz Dworzaczek podał, że w czerwcu 1648 roku jednostka Przyjemskiego została skierowany na Ukrainę, nie przytoczył jednak żadnych informacji na temat jej udziału w walkach[6]. Natomiast wedle Jana Wimmera regiment nie zdążył dołączyć do armii koronnej, która następnie stoczyła bitwę pod Piławcami[7]. W 1649 roku jednostka ta w sile 700 żołnierzy pozostawała w kompucie armii[b], ponadto Przyjemski przejął regiment dragonii po Andrzeju Koniecpolskim[6].
Jednak jego udział w toczonych w tym roku walkach jest kwestią dyskusyjną. J. Wimmer, powołując się na przekazy kronik Wojciecha Radwańskiego i Wespazjana Kochowskiego, wymienił regiment piechoty Przyjemskiego jako jedną z jednostek broniących Zbaraża, zaś jego dragoni mieli się znaleźć w składzie odsieczy królewskiej dla oblężonych[8]. W. Dworzaczek podał, że wiosną 1649 roku Przyjemski walczył w szeregach sił regimentarza Andrzeja Firleja – w czerwcu uczestniczył w wyprawie Samuela Koreckiego, która zakończyła się rozbiciem Kozaków pod Zwiahlem, a następnie brał udział w obronie Zbaraża, warowny obóz, który był oparciem dla armii koronnej został wytyczony wedle jego planów[1].
Natomiast Władysław Serczyk w ogóle nie wymienił go w opisie oblężenia, pisząc jedynie o Krzysztofie Przyjemskim, którego w jednym miejscu określił mianem „generała artylerii”[9]. Z kolei Wojciech Kucharski podał, że Zygmunt, wraz ze swym regimentem dragonii, uczestniczył w odsieczy dla Zbaraża i (przytaczając zdanie Tadeusza Wasilewskiego) dowodził, wespół z Zygmuntem Denhoffem, oddziałem wysuniętym w stronę sił kozackich [10]. Następnie walczył w bitwie pod Zborowem. 14 sierpnia przed rozpoczęciem starcia, razem z generałem artylerii Krzysztofem Arciszewskim, prowadził naprawę mostów przez Strypę w Zborowie. W samej bitwie jego żołnierze byli przydzieleni do ochrony artylerii, a on sam był jednym z oficerów nadzorujących wznoszenie w nocy z 15 na 16 sierpnia umocnień polowych[11]. Udział w walkach pod Zborowem przypisał mu także Romuald Romański[12].
Marek Rogowicz odrzucił w ogóle udział Zygmunta Przyjemskiego w obronie Zbaraża, wskazując na to, że tylko jedna relacja z epoki o tym mówi, a nie potwierdzają tego inne źródła, co więcej wskazał, iż jeszcze 7 sierpnia 1649 roku organizował swój regiment w Wielkopolsce i ostatecznie nie zdążył dołączyć do sił odsieczy królewskim. Jego zdaniem wyprawa pod Zwiahel i walki o Zbaraż były tylko udziałem Krzysztofa[13].
Po zakończeniu walk Zygmunt Przyjemski został wybrany posłem na sejm warszawski, który obradował na przełomie 1649 i 1650 roku. W trakcie obrad zastępował chorego marszałka izby poselskiej, Bogusława Leszczyńskiego[1]. Znalazł się w otoczeniu Jana Kazimierza i został dworzaninem królewskim[14].
4 lutego 1650 roku otrzymał dwa wysokie stanowiska wojskowe: generała artylerii koronnej (zwolnione po rezygnacji Arciszewskiego) oraz pisarza polnego koronnego po zmarłym Adamie Hieronimie Sieniawskim[c]. Jako generał artylerii od razu zajął się dalszą rozbudową arsenału w Warszawie, rozpoczętą przez Arciszewskiego, i za jego sprawą między 1650 a 1651 rokiem wzniesiono kilka budynków, w tym przeznaczonego dla parku pontonowego. Oprócz tego wprowadził do użytku nowy rodzaj działa regimentowego, lżejszego i wzorowanego na tych stosowanych w armii szwedzkiej[1]. Do ich przemieszczania wystarczyła siła tylko kilku ludzi, stąd mogły towarzyszyć piechocie w natarciu. Wedle Summaryusza armaty koronnej, przygotowanego na sejm 1651 roku, stan liczebny wszystkich dział wynosił 350, choć były wśród nich i egzemplarze mocno przestarzałych typów armat. Z dokumentu tego wynika także, że Przyjemski dbał o zaopatrzenie arsenałów w amunicję i proch, przeprowadzał także ćwiczenia puszkarzy w celnym strzelaniu[15].
Odznaczył się umiejętnym kierowaniem artylerią w bitwie pod Beresteczkiem.
W bitwie pod Batohem w 1652 roku był zapewne jedynym starszym oficerem który cieszył się szacunkiem wojska. Być może to dlatego hetman polny koronny Marcin Kalinowski nie darzył go całkowitą sympatią i odrzucił jego propozycje podczas narady w trakcie owej bitwy, co w konsekwencji mogło przesądzić o klęsce wojsk koronnych. Zygmunt Przyjemski został zamordowany wraz z innymi jeńcami po bitwie 3 czerwca 1652 roku przez Kozaków.
W powieści Henryka Sienkiewicza Ogniem i mieczem występuje postać generała artylerii Przyjemskiego, w której pisarz połączył epizody z życiorysów Zygmunta i Krzysztofa, bazując na pracach historyków, którzy ich nie rozróżniali. Pojawia się lub jest wzmiankowana w tomie II[d], w rozdziałach 24–28 oraz epilogu[16].
Postać Zygmunta Przyjemskiego została także wykorzystana w powieście Bohun Jacka Komudy, poświęconej bitwie pod Batohem[17].
Uwagi
edytuj- ↑ Brégny i d’Arpejon przybyli do Rzeczpospolitej z misją wręczenia Władysławowi IV Orderu Ducha Świętego, którą przekreśliła śmierć króla, Serczyk 2007 ↓, s. 102.
- ↑ Wimmer 1965 ↓, s. 58, przyp. 61 podał, że był jedną z jednostek, które zaciągnięto w listopadzie 1648 roku na zlecenie rady senatu, a jego etat określono na 600 porcji. Natomiast w późniejszej pracy tego autora widnieje informacja, że regiment utworzono w 1649 roku i liczył 700 ludzi, Wimmer 1978 ↓, s. 217, przyp. 74.
- ↑ W praktyce zajmował się obowiązkami pisarza polnego już od końca kampanii zborowskiej, PSB ↓, s. 192.
- ↑ Bujnicki i Rataj 1998 ↓, s. 156 utożsamiają z postacią generała także wojewodzica łęczyckiego, wzmiankowanego w rozdziale 5 tomu I. Zawistowski 1999 ↓, s. 263 traktuje je jako osobne.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g PSB ↓, s. 192.
- ↑ a b Dworzaczkowa 2006 ↓, s. 93.
- ↑ Górski 1902 ↓, s. 141; Pieńkos 2007 ↓, s. 64; Romański 2012 ↓, s. 41.
- ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 221; Długołęcki 1995 ↓, s. 85; Zawistowski 1999 ↓, s. 263.
- ↑ Wimmer 1965 ↓, s. 344; Długołęcki 1995 ↓, s. 85.
- ↑ a b c d PSB ↓, s. 192; Serczyk 2007 ↓, s. 102.
- ↑ Wimmer 1965 ↓, s. 54.
- ↑ Wimmer 1965 ↓, s. 63, 65
- ↑ Serczyk 2007 ↓, s. 234.
- ↑ Kucharski 2016 ↓, s. 100, 114.
- ↑ Kucharski 2016 ↓, s. 109; Kucharski 2017 ↓, s. 75, 83, 88
- ↑ Romański 2013 ↓, s. 95.
- ↑ Rogowicz 2021 ↓, s. 44–45, 57, 58.
- ↑ Urzędnicy ↓, s. 37.
- ↑ Górski 1902 ↓, s. 141–142.
- ↑ Bujnicki i Rataj 1998 ↓, s. 156; Zawistowski 1999 ↓, s. 263.
- ↑ Siata 2006 ↓.
Bibliografia
edytuj- Tadeusz Bujnicki, Andrzej Rataj: Trylogia Sienkiewicza. Leksykon. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1998. ISBN 83-7006-639-9.
- Tomasz Ciesielski: Od Batohu do Żwańca. Wojna na Ukrainie, Podolu i o Mołdawię 1652–1653. Zabrze: Wydawnictwo Inforteditions, 2007, seria: Bitwy/Taktyka, t. 17. ISBN 978-83-89943-23-1.
- Wojciech Jacek Długołęcki: Batoh 1652. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1995, seria: Historyczne bitwy. ISBN 83-11-08402-5.
- Włodzimierz Dworzaczek: Zygmunt Przyjemski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXIX: Przerębski Samuel–Raduński Edmund. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Polska Akademia Nauk Instytut Historii, Wydawnictwo PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1986, s. 192–193.
- Jolanta Dworzaczkowa. Konwersje na katolicyzm szlachty ewangelickiej wyznania czeskiego w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”. T. 50, s. 89–100, 2006. ISSN 0029-8514. [dostęp 2025-07-03].
- Konstanty Górski: Historya artyleryi polskiej. Warszawa: Wende E. i Spółka, 1902.
- Wojciech Kucharski. Bitwa pod Zborowem 15–16 sierpnia 1649 r.. „Studia z Dziejów Wojskowości”. T. VI, s. 71–122, 2017. ISSN 2299-3916.
- Wojciech Kucharski. Wyprawa zborowska króla Jana II Kazimierza. „Studia z Dziejów Wojskowości”. T. V, s. 99–135, 2016. ISSN 2299-3916.
- Zdzisław Pieńkos: Kampania ukraińska 1651 roku. Od Krasnego do Białej Cerkwi. Zabrze-Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Inforteditions, 2007, seria: Bitwy/Taktyka, t. 101. ISBN 978-83-65982-12-4.
- Marek Rogowicz. Siły polskie pod Zbarażem 10 lipca 1649 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. Nr. 3. T. 22, s. 43–83, 2021. ISSN 1640-6281.
- Romuald Romański: Beresteczko 1651. Warszawa: Bellona, 2012, seria: Historyczne bitwy. ISBN 978-83-11-12401-1.
- Romuald Romański: Wojny kozackie. Od Zbaraża do ugody w Perejasławiu. Warszawa: Bellona, 2013. ISBN 978-83-11-12668-8.
- Władysław Andrzej Serczyk: Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648–1651. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza, 2007. ISBN 978-83-05-13478-1.
- Robert „Bert” Siata: Historia vs fantastyka. Iluzyt.pl, 2006-11-09. [dostęp 2025-07-13]. (pol.).
- Tomasz Szul-Skjoeldkrona: Dyscyplina i morale armii koronnej w okresie pomiędzy Piławcami a kampania zborowską 1649 r.. W: Staropolska sztuka wojenna XVI–XVII wieku. Prace ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu. Red. Mirosław Nagielski. Warszawa: Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Wydawnictwo DiG, 2002, s. 103–114. ISBN 83-7181-208-6.
- Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy. Red. Antoni Gąsiorowski. Kórnik: Polska Akademia Nauk Instytut Historii, Biblioteka Kórnicka, 1992, seria: Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku, t. X. ISBN 83-85213-04-X.
- Jan Widacki: Kniaź Jarema. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1997, seria: Biografie. ISBN 83-08-02734-2.
- Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
- Jan Wimmer: Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.
- Władysław Zawistowski: Kto jest kim w Trylogii Henryka Sienkiewicza?. Gdańsk: Tower Press, 1999. ISBN 83-87342-12-2.