Zygmunt Przyjemski

polski wojskowy, pisarz polny koronny, generał artylerii

Zygmunt Przyjemski herbu Rawicz (ur.? – zm. 3 czerwca 1652 pod Batohem) – pisarz polny koronny i generał artylerii koronnej w latach 1650–1652.

Zygmunt Przyjemski
Herb
Rawicz
Data i miejsce śmierci

3 czerwca 1652
Batoh

Ojciec

Władysław

Matka

Barbara

Rodzeństwo

Krzysztof, Andrzej

Był synem podkomorzego kaliskiego Władysława Przyjemskiego i jego żony, Barbary z Leszczyńskich, miał dwóch braci, Krzysztofa i Andrzeja[1]. Rodzina Przyjemskich należała do Jednoty Braci Czeskich, rodzice wyróżniali się gorliwością religijną, lecz zarówno Zygmunt, jak i jego bracia, przeszli na katolicyzm, nie wiadomo jednak kiedy to nastąpiło[2].

Zapewne jak oni otrzymał staranne wykształcenie[2]. Przypuszcza się, że w młodości wziął udział w wojnie trzydziestoletniej, w armii szwedzkiej księcia Bernarda weimarskiego[1]. Niektóre opracowania podają, iż walczył w szeregach wojsk francuskich pod wodzą Kondeusza Wielkiego, jeszcze przed służbą dla Szwecji[3] lub już po jej zakończeniu[4]. Przypisuje mu się także doświadczenie wojskowe wyniesione z armii cesarskiej[5]. W literaturze historycznej często jednak był mylony ze swoim bratem Krzysztofem, bowiem w źródłach obaj występowali najczęściej tylko pod nazwiskiem[1].

Należały do niego części wsi Nowawieś, Czerniec i Ciemno w powiecie konińskim. Sprzedał w 1636 roku Krzysztofowi i możliwe, że zaraz potem wyjechał do Francji. W 1638 roku zapisał się na uniwersytet w Orleanie i dołączył tam do brata Andrzeja. Przypuszczalnie pozostał wraz z nim we Francji i po jakimś czasie wspólnie wrócili do Rzeczpospolitej[1].

W 1646 roku ambasador Nicolas de Flacelles de Brégny zawarł umowę z braćmi Przyjemskimi, Krzysztofem i Andrzejem, dotyczącą zwerbowania w państwie polsko-litewskim regimentu piechoty na służbę w armii Ludwika XIV. W jego organizację zaangażowany był również Zygmunt, który po wyjeździe do Francji pierwszej grupy żołnierzy, miał kontynuować zaciąg i później dołączyć z nowozaciężnymi do reszty oddziału[6].

Powstanie Chmielnickiego pokrzyżowało te plany. Drugi z francuskich ambasadorów[a], Louis d’Arpejon, wyraził zgodę na to, by regiment w sile 1200 ludzi przeszedł na służbę Rzeczpospolitej, przez trzy miesiące pozostając na żołdzie francuskim. Decyzja ta została potwierdzona przez dwór Ludwika XIV[6]. Włodzimierz Dworzaczek podał, że w czerwcu 1648 roku jednostka Przyjemskiego została skierowany na Ukrainę, nie przytoczył jednak żadnych informacji na temat jej udziału w walkach[6]. Natomiast wedle Jana Wimmera regiment nie zdążył dołączyć do armii koronnej, która następnie stoczyła bitwę pod Piławcami[7]. W 1649 roku jednostka ta w sile 700 żołnierzy pozostawała w kompucie armii[b], ponadto Przyjemski przejął regiment dragonii po Andrzeju Koniecpolskim[6].

Osobne artykuły: Obrona ZbarażaBitwa pod Zborowem.

Jednak jego udział w toczonych w tym roku walkach jest kwestią dyskusyjną. J. Wimmer, powołując się na przekazy kronik Wojciecha Radwańskiego i Wespazjana Kochowskiego, wymienił regiment piechoty Przyjemskiego jako jedną z jednostek broniących Zbaraża, zaś jego dragoni mieli się znaleźć w składzie odsieczy królewskiej dla oblężonych[8]. W. Dworzaczek podał, że wiosną 1649 roku Przyjemski walczył w szeregach sił regimentarza Andrzeja Firleja – w czerwcu uczestniczył w wyprawie Samuela Koreckiego, która zakończyła się rozbiciem Kozaków pod Zwiahlem, a następnie brał udział w obronie Zbaraża, warowny obóz, który był oparciem dla armii koronnej został wytyczony wedle jego planów[1].

Natomiast Władysław Serczyk w ogóle nie wymienił go w opisie oblężenia, pisząc jedynie o Krzysztofie Przyjemskim, którego w jednym miejscu określił mianem „generała artylerii”[9]. Z kolei Wojciech Kucharski podał, że Zygmunt, wraz ze swym regimentem dragonii, uczestniczył w odsieczy dla Zbaraża i (przytaczając zdanie Tadeusza Wasilewskiego) dowodził, wespół z Zygmuntem Denhoffem, oddziałem wysuniętym w stronę sił kozackich [10]. Następnie walczył w bitwie pod Zborowem. 14 sierpnia przed rozpoczęciem starcia, razem z generałem artylerii Krzysztofem Arciszewskim, prowadził naprawę mostów przez Strypę w Zborowie. W samej bitwie jego żołnierze byli przydzieleni do ochrony artylerii, a on sam był jednym z oficerów nadzorujących wznoszenie w nocy z 15 na 16 sierpnia umocnień polowych[11]. Udział w walkach pod Zborowem przypisał mu także Romuald Romański[12].

Marek Rogowicz odrzucił w ogóle udział Zygmunta Przyjemskiego w obronie Zbaraża, wskazując na to, że tylko jedna relacja z epoki o tym mówi, a nie potwierdzają tego inne źródła, co więcej wskazał, iż jeszcze 7 sierpnia 1649 roku organizował swój regiment w Wielkopolsce i ostatecznie nie zdążył dołączyć do sił odsieczy królewskim. Jego zdaniem wyprawa pod Zwiahel i walki o Zbaraż były tylko udziałem Krzysztofa[13].

Po zakończeniu walk Zygmunt Przyjemski został wybrany posłem na sejm warszawski, który obradował na przełomie 1649 i 1650 roku. W trakcie obrad zastępował chorego marszałka izby poselskiej, Bogusława Leszczyńskiego[1]. Znalazł się w otoczeniu Jana Kazimierza i został dworzaninem królewskim[14].

4 lutego 1650 roku otrzymał dwa wysokie stanowiska wojskowe: generała artylerii koronnej (zwolnione po rezygnacji Arciszewskiego) oraz pisarza polnego koronnego po zmarłym Adamie Hieronimie Sieniawskim[c]. Jako generał artylerii od razu zajął się dalszą rozbudową arsenału w Warszawie, rozpoczętą przez Arciszewskiego, i za jego sprawą między 1650 a 1651 rokiem wzniesiono kilka budynków, w tym przeznaczonego dla parku pontonowego. Oprócz tego wprowadził do użytku nowy rodzaj działa regimentowego, lżejszego i wzorowanego na tych stosowanych w armii szwedzkiej[1]. Do ich przemieszczania wystarczyła siła tylko kilku ludzi, stąd mogły towarzyszyć piechocie w natarciu. Wedle Summaryusza armaty koronnej, przygotowanego na sejm 1651 roku, stan liczebny wszystkich dział wynosił 350, choć były wśród nich i egzemplarze mocno przestarzałych typów armat. Z dokumentu tego wynika także, że Przyjemski dbał o zaopatrzenie arsenałów w amunicję i proch, przeprowadzał także ćwiczenia puszkarzy w celnym strzelaniu[15].

Odznaczył się umiejętnym kierowaniem artylerią w bitwie pod Beresteczkiem.

Osobny artykuł: Bitwa pod Batohem.

W bitwie pod Batohem w 1652 roku był zapewne jedynym starszym oficerem który cieszył się szacunkiem wojska. Być może to dlatego hetman polny koronny Marcin Kalinowski nie darzył go całkowitą sympatią i odrzucił jego propozycje podczas narady w trakcie owej bitwy, co w konsekwencji mogło przesądzić o klęsce wojsk koronnych. Zygmunt Przyjemski został zamordowany wraz z innymi jeńcami po bitwie 3 czerwca 1652 roku przez Kozaków.

W powieści Henryka Sienkiewicza Ogniem i mieczem występuje postać generała artylerii Przyjemskiego, w której pisarz połączył epizody z życiorysów Zygmunta i Krzysztofa, bazując na pracach historyków, którzy ich nie rozróżniali. Pojawia się lub jest wzmiankowana w tomie II[d], w rozdziałach 24–28 oraz epilogu[16].

Postać Zygmunta Przyjemskiego została także wykorzystana w powieście Bohun Jacka Komudy, poświęconej bitwie pod Batohem[17].

  1. Brégny i d’Arpejon przybyli do Rzeczpospolitej z misją wręczenia Władysławowi IV Orderu Ducha Świętego, którą przekreśliła śmierć króla, Serczyk 2007 ↓, s. 102.
  2. Wimmer 1965 ↓, s. 58, przyp. 61 podał, że był jedną z jednostek, które zaciągnięto w listopadzie 1648 roku na zlecenie rady senatu, a jego etat określono na 600 porcji. Natomiast w późniejszej pracy tego autora widnieje informacja, że regiment utworzono w 1649 roku i liczył 700 ludzi, Wimmer 1978 ↓, s. 217, przyp. 74.
  3. W praktyce zajmował się obowiązkami pisarza polnego już od końca kampanii zborowskiej, PSB ↓, s. 192.
  4. Bujnicki i Rataj 1998 ↓, s. 156 utożsamiają z postacią generała także wojewodzica łęczyckiego, wzmiankowanego w rozdziale 5 tomu I. Zawistowski 1999 ↓, s. 263 traktuje je jako osobne.

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g PSB ↓, s. 192.
  2. a b Dworzaczkowa 2006 ↓, s. 93.
  3. Górski 1902 ↓, s. 141; Pieńkos 2007 ↓, s. 64; Romański 2012 ↓, s. 41.
  4. Wimmer 1978 ↓, s. 221; Długołęcki 1995 ↓, s. 85; Zawistowski 1999 ↓, s. 263.
  5. Wimmer 1965 ↓, s. 344; Długołęcki 1995 ↓, s. 85.
  6. a b c d PSB ↓, s. 192; Serczyk 2007 ↓, s. 102.
  7. Wimmer 1965 ↓, s. 54.
  8. Wimmer 1965 ↓, s. 63, 65
  9. Serczyk 2007 ↓, s. 234.
  10. Kucharski 2016 ↓, s. 100, 114.
  11. Kucharski 2016 ↓, s. 109; Kucharski 2017 ↓, s. 75, 83, 88
  12. Romański 2013 ↓, s. 95.
  13. Rogowicz 2021 ↓, s. 44–45, 57, 58.
  14. Urzędnicy ↓, s. 37.
  15. Górski 1902 ↓, s. 141–142.
  16. Bujnicki i Rataj 1998 ↓, s. 156; Zawistowski 1999 ↓, s. 263.
  17. Siata 2006 ↓.

Bibliografia

edytuj