Wikipedia

Kazimierz Tumidajski

wojskowy polski, oficer AK, pośmiertnie awansowany na generała

Kazimierz Antoni Tumidajski[1] ps. „Edward”, „Marcin”, „Maciej”, „Edmund”, „Kazimierz Grabowski” (ur. 28 lutego 1897 w Radłowie, zm. 4 lipca 1947 w Skopinie pod Riazaniem) – pułkownik piechoty Wojska Polskiego, komendant Okręgu Lublin Armii Krajowej (1943–44), kawaler Krzyża Srebrnego i Krzyża Złotego Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Kazimierz Tumidajski
Edward, Marcin, Maciej, Edmund, Kazimierz Grabowski
Ilustracja
pułkownik pułkownik
Data i miejsce urodzenia

28 lutego 1897
Radłów, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

4 lipca 1947
Skopino pod Riazaniem, RFSRR, ZSRR

Przebieg służby
Lata służby

1914–1947

Siły zbrojne

Armia Austro-Węgier
Wojsko Polskie
Armia Krajowa

Formacja

II Korpus Polski w Rosji
Legiony Polskie

Jednostki

2 Pułk Piechoty
6 Pułk Piechoty
36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej
6 Pułk Piechoty Legionów
2 Pułk Strzelców Podhalańskich

Stanowiska

d-ca 3 batalionu 2 PSP
szef sztabu Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej
komendant Lubelskiego Okręgu AK

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa
wojna polsko-bolszewicka
II wojna światowa (kampania wrześniowa)

Odznaczenia
Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości z Mieczami Krzyż Walecznych (1920–1941, czterokrotnie) Krzyż Zasługi (II RP) Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości Krzyż Armii Krajowej Medal Pamiątkowy Wielkiej Wojny (Francja)
Odznaka Związku Kaniowczyków („Krzyż Kaniowski”)
Multimedia w Wikimedia Commons
Kazimierz Tumidajski z żoną Janiną 1920

Rodzina edytuj

Urodził się w Radłowie[2]. Pochodził z wielodzietnej rolniczej rodziny – miał dziewięcioro rodzeństwa[3]. Jego rodzicami byli Karol i Magdalena z domu Jawień. Ojciec był handlowcem, pełnił funkcję prezesa miejskiego Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Kasy Stefczyka[4]. Jego najstarszy brat Aleksander (1890–1919) brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i zginął 9 stycznia 1919 pod wsią Skiernice[5] (jego ciało sprowadził do rodzinnego Radłowa Kazimierz i tam zostało pochowane).

W 1920 Kazimierz Tumidajski ożenił się z Janiną Oborską, wówczas studentką Uniwersytetu Warszawskiego (oboje poznali się na froncie, gdzie Janina służyła jako sanitariuszka w pociągu sanitarnym)[6]. Mieli dwoje dzieci: Leszka (1921–1943) i Wandę (1923–2007). Żona Janina podczas wojny służyła jako łączniczka pomiędzy Komendantem Okręgu i KG AK, syn Leszek był żołnierzem Kedywu, został rozstrzelany w publicznej egzekucji w Warszawie na ulicy Puławskiej 12 grudnia 1943, córka Wanda działała w Szarych Szeregach, w 1944 została wywieziona do Ravensbrück[7][8].

Prawnukiem Kazimierza Tumidajskiego jest Kamil Zaradkiewicz[9].

Działalność niepodległościowa edytuj

Kształcił się w I Gimnazjum im. K. Brodzińskiego w Tarnowie. Po wybuchu I wojny światowej, w wieku 17 lat uciekł z domu rodzinnego i bez zgody rodziców 18 sierpnia 1914 zgłosił się do Legionów Polskich, po czym trafił do 2 pułku piechoty[10] (tak samo jego brat Aleksander). Walczył w Karpatach i Besarabii. Od 1 lutego 1916 służył w 6 pułku piechoty (tak samo brat Aleksander) jako starszy szeregowy w szeregach 12 kompanii III batalionu od 27 maja 1916. Uczestniczył w walkach na Wołyniu. Podczas służby w Legionach używał pseudonimów „Edward” i „Marcin”. Został wówczas odznaczony Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari V klasy. W październiku 1916 wraz z pułkiem trafił do Baranowicz, a w listopadzie do Królestwa Polskiego.

W październiku 1917 po kryzysie przysięgowym został internowany i przetrzymywany w obozach w Szczypiornie, potem w Marmaros Siget na Węgrzech. Następnie w lipcu 1917 został wcielony do armii austro-węgierskiej, z której zdezerterował 4 marca (lub w maju) 1918. Następnie przyłączył się do II Korpusu Polskiego w Rosji płk. Józefa Hallera. W maju 1918 brał udział w bitwie pod Kaniowem, po czym został wzięty do niewoli niemieckiej, z której zbiegł. W Kijowie wstąpił do Oddziału Lotnego Leopolda Lisa-Kuli w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej i brał udział w akcjach sabotażowych przeciw Niemcom.

Służba w Wojsku Polskim edytuj

U schyłku wojny, w listopadzie 1918, wstąpił do Wojska Polskiego. W latach 1919–1920 walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Od stycznia 1919 w Sztabie Dowództwa Frontu Wołyńskiego oraz Oddziale II Sztabu 3 Armii i Grupy Operacyjnej gen. Edwarda Rydza Śmigłego. Za udział w walkach odznaczony został Krzyżem Złotym Virtuti Militari IV klasy i czterokrotnie Krzyżem Walecznych.

 
Dom Żołnierza Polskiego w Sanoku (1929)

Po zakończeniu wojny pozostał w służbie stałej Wojska Polskiego i został zweryfikowany w stopniu porucznika. Ukończył kurs dowódców kompanii w Rembertowie, po czym pełnił służbę w batalionie zapasowym 6 pułku piechoty Legionów w Płocku, Oddziale V Ministerstwa Spraw Wojskowych i Departamencie I Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych.

Z dniem 15 października 1924 został przydzielony z Dowództwa Okręgu Korpusu Nr IX w Brześciu do macierzystego 6 pp Leg.[11] 1 grudnia tego roku został awansowany do stopnia kapitana ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924. Później został przeniesiony do 36 pułku piechoty Legii Akademickiej w Warszawie. 17 grudnia 1931 został mianowany majorem ze starszeństwem z 1 stycznia 1932 i 24. lokatą w korpusie oficerów piechoty[12]. W marcu 1932 został wyznaczony na stanowisko kwatermistrza[13]. W maju 1934 został przeniesiony 2 pułku strzelców podhalańskich w Sanoku na stanowisko dowódcy III batalionu[14][15].

W Sanoku mieszkał przez niespełna 10 lat[16]. Jednocześnie działał społecznie na rzecz miasta, był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Sanockiej, przewodniczącym Oddziału Ligi Morskiej i Kolonialnej[17], prezesem Domu Żołnierza Polskiego[18]. Za działalność na rzecz miasta małżeństwo Tumidajskich otrzymało Krzyż Zasługi (w 1937 Janina – Srebrny, w 1938 Kazimierz – Złoty)[19].

Po wybuchu II wojny światowej w kampanii wrześniowej 1939 dowodzony przez niego III batalion 2 psp włączony został w skład 156 Rezerwowego pułku piechoty ppłk. Waleriana Młyńca. Walczył koło Bochni, Brzeska, Wiśnicza i w lasach radłowskich, gdzie został rozbity i 9 września rozpuszczony przez dowódcę. Sam Tumidajski w cywilnym ubraniu przedostał się do Radłowa i Tarnowa[20].

Działalność konspiracyjna edytuj

Już pod koniec 1939 organizował komórki Służby Zwycięstwu Polski w Tarnowie. Na początku 1940 został inspektorem rejonowym Związku Walki Zbrojnej w Tarnowie, a następnie zastępcą komendanta Obszaru Południowego Związku Walki Zbrojnej w Krakowie. Wiosną 1941 przeniesiony został do Lublina i mianowany szefem sztabu Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej. W 1942 spotkał się z Michałem Rolą-Żymierskim, który przedstawił mu swoją prośbę o przyjęcie do Armii Krajowej w stopniu sprzed degradacji. Wkrótce po spotkaniu, które odbyło się w mieszkaniu rodzinnym, zostali aresztowani przez Gestapo przebywający w nim córka Wanda i syn Leszek. Od 1 stycznia 1943 do 4 sierpnia 1944 był komendantem Lubelskiego Okręgu AK. W 1944 organizował akcję „Burza” na terenie Lubelszczyzny.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej na Lubelszczyznę spotkał się z gen. Zygmuntem Berlingiem, lecz nie wyraził zgody na wcielenie podległych mu oddziałów do 1 Armii Wojska Polskiego. Zdecydował się na rozbrojenie oddziałów.

Uwięzienie i śmierć edytuj

27 lub 28 lipca tego roku został aresztowany przez NKWD w siedzibie komendy Okręgu Lubelskiego Armii Krajowej w Lublinie przy ulicy Górnej i 6 sierpnia przewieziony do Moskwy[21]. Więziony w więzieniu Lefortowo, później w Charkowie, a następnie od 4 stycznia 1946 w obozie NKWD nr 179 w Diagilewie koło Riazania. W okresie uwięzienia funkcjonował w tożsamości „Kazimierz Grabowski”. Nie zostały mu postawione żadne zarzuty. Rodzina aresztowanego nie została powiadomiona o miejscu jego uwięzienia; szukającą kontaktu z mężem żonę Janinę Tumidajską na cztery miesiące aresztowano[21]. Janina Tumidajska skomentowała to tak:

Obóz rosyjski był gorszy od niemieckiego w tym sensie, iż nie wolno było porozumiewać się z rodziną. Córka z Ravensbrück pisała do mnie raz na miesiąc i ode mnie otrzymywała odpowiedź, a od męża przez trzy lata nie dostałam ani jednego oficjalnego listu - wpadł tam człowiek jak kamień w wodę[22].

 
Cmentarz Szpital NKWD №4791, Skopin. Tutaj znaleziono szczątki Kazimierza Tumidajskiego

W marcu 1945 miał być świadkiem w procesie gen. Leopolda Okulickiego, ale z powodu „złych warunków atmosferycznych” nie został doprowadzony na rozprawę. W obozie był przywódcą strajku głodowego, po czym pod koniec czerwca 1947 został przewieziony do obozu w Skopinie pod Riazaniem. Tam 4 lipca 1947, w szpitalu NKWD nr 4791, podczas przymusowego karmienia został uduszony (wskutek wprowadzenia do tchawicy rurki celem karmienia i wlania gorącej kaszy[23]). Dokumenty NKWD wskazały zawał serca jako przyczynę śmierci[24]. Tam też został pochowany na cmentarzu przyszpitalnym w numerowanej mogile[25] oznaczonej I/25 pod nazwiskiem generała Kazimierza Grabowskiego[23]. Oficjalne zaświadczenie władz sowieckich jako przyczynę śmierci wskazywało arteriosklerozę.

Upamiętnienie edytuj

 
Klon „Kazimierz” w Sanoku

Wieloletnie starania córki Wandy Tumidajskiej-Styrczuli o ekshumację ciała ojca zostały zwieńczone dopiero 18 lipca 1991, dzięki pomocy Stowarzyszenia Memoriał, Oddział w Riazaniu, a także konsula generalnego Michała Żórawskiego. Starania tego ostatniego doprowadziły do tego, że strona rosyjska wzięła na siebie koszty ekshumacji, choć nie miała takiego prawnego obowiązku. Z kolei transport ciała do Polski nastąpił dzięki uprzejmości dyrektora generalnego PLL LOT Klimaszewskiego, który zgodził się na bezpłatne użyczenie samolotu[26].

Pogrzeb, który odbył się 14 września 1991 na Cmentarzu Wojskowym w Lublinie miał charakter uroczysty, przybyli nań m.in. biskup polowy Wojska Polskiego, kompania honorowa Wojska Polskiego, kombatanci[27]. Mogiła znajduje się w sektorze N I/1-3[28].

 
Grób gen. Kazimierza Tumidajskiego na cmentarzu przy Lipowej

Postanowieniem Nr W.111-48-94 Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsy z dnia 28 września 1994 mianowany został za szczególne zasługi w działalności konspiracyjnej i w walce zbrojnej z niemieckim okupantem, pośmiertnie, do stopnia generała brygady[29].

Śledztwo prowadzone przez lubelski IPN w sprawie bezprawnego pozbawienia wolności Tumidajskiego oraz pozbawienia go życia zostało w 2006 roku umorzone z powodu niewykrycia sprawców. Ich wykrycie nie było możliwe z uwagi na fakt, że rosyjska prokuratura odmówiła polskim śledczym pomocy prawnej w tej sprawie tłumacząc, że ew. zabójstwo Tumidajskiego byłoby zbrodnią pospolitą i jako takie uległoby przedawnieniu[30].

W kościele Matki Bożej Zwycięskiej w Lublinie umieszczono epitafium pamięci żołnierzy AK i ich komendanta, gen. bryg. Kazimierza Tumidajskiego[31]. Jego imieniem nazwano ulice w Radłowie, Lublinie i Bieczu. Kazimierz Tumidajski jest wśród upamiętnionych na Pomniku straconych oficerów w Rembertowie[32].

10 listopada 2017 na Placu Harcerskim w Sanoku został odsłonięty klon „Kazimierz” upamiętniający Kazimierza Tumidajskiego[33].

 
Tablica na ścianie Urzędu Miejskiego w Radłowie
 
Tablica w Szkole Podstawowej w Zaborowie

Awanse edytuj

  • chorąży
  • podporucznik
  • porucznik – zweryfikowany ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 (w 1924 zajmował 19 lokatę w korpusie oficerów piechoty)
  • kapitan – ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 (w 1928 zajmował 28 lokatę)
  • major – 1 stycznia 1932
  • podpułkownik – 1943
  • pułkownik – 24 września 1944
  • generał brygady – 28 września 1994 pośmiertnie. Pułkownik Tumidajski („Marcin”), podobnie jak inni komendanci okręgów: Aleksander Krzyżanowski („Wilk”), Władysław Filipkowski („Janka”), otrzymał prawo używania w rozmowach z władzami sowieckimi w czasie Akcji Burza tytułu generała brygady (został „tytularnym generałem”)[34]. Mianowany pośmiertnie do stopnia generała brygady przez prezydenta Lecha Wałęsę, który uregulował ostatecznie sprawę stopni wszystkich trzech dowódców okręgów wschodnich AK.

Ordery, odznaczenia i wyróżnienia edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ 26 stycznia 1934 ogłoszono sprostowanie imienia z „Kazimierz” na „Kazimierz Antoni”. Zarządzenia Ministra Spraw Wojskowych. Zmiany (sprostowania) nazwisk, imion i dat urodzenia. „Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych”. Nr 2, s. 27, 26 stycznia 1934. 
  2. ↑ Wybitni Radłowianie. Generał Kazimierz Tumidajski. zs-radlow.pl. [dostęp 2013-08-05]. (pol.).
  3. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 394. ISBN 978-83-7510-373-1.
  4. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 101.
  5. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 399. ISBN 978-83-7510-373-1.
  6. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 102.
  7. ↑ Spotkanie Klubu poświęcone gen. bryg. Kazimierzowi Tumidajskiemu, Komendantowi Okręgu Lubelskiego AK. klub-generalagrota.pl. [dostęp 2014-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (10 stycznia 2015)].
  8. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 406. ISBN 978-83-7510-373-1.
  9. ↑ Emilia Świętochowska: Kamil Zaradkiewicz kontra TK. Zagadkowa przemiana. gazetaprawna.pl, 2016-07-25. [dostęp 2016-11-12].
  10. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 396. ISBN 978-83-7510-373-1.
  11. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 90 z 5 września 1924 roku, s. 506.
  12. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 12 z 18 grudnia 1931 roku, s. 399.
  13. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 6 z 23 marca 1932 roku, s. 224.
  14. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 7 czerwca 1934 roku, s. 158.
  15. ↑ Franciszek Groński. 22 Dywizja Piechoty Górskiej. 2 Pułk Strzelców Podhalańskich – Sanok. „Przemyskie Zapiski Historyczne”, s. 264, R. XIV-XV z 2003-2005. ISSN 0860-0317. 
  16. ↑ Ludzie. powiat-sanok.pl. [dostęp 2013-05-26]. (pol.).
  17. ↑ Edward Zając, Oświata i szkolnictwo. Życie kulturalne – Organizacje o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym i sportowym w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, s. 608.
  18. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 103.
  19. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 104.
  20. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 403. ISBN 978-83-7510-373-1.
  21. ↑ a b J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 416. ISBN 978-83-7510-373-1.
  22. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 420. ISBN 978-83-7510-373-1.
  23. ↑ a b Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 108.
  24. ↑ 65 lat temu Sowieci zamordowali Kazimierza Tumidajskiego-dowódcę Okręgu Lubelskiego AK. pch24.pl, 2012-07-04. [dostęp 2013-08-05]. (pol.).
  25. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 438, 455. ISBN 978-83-7510-373-1.
  26. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 451–453. ISBN 978-83-7510-373-1.
  27. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 457. ISBN 978-83-7510-373-1.
  28. ↑ Mogiła gen. Kazimierza Tumidajskiego. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. [dostęp 2019-04-07].
  29. ↑ Postanowienie Nr W.111-48-94 Prezydenta RP z dnia 28 września 1994 r.
  30. ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 458–460. ISBN 978-83-7510-373-1.
  31. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 109.
  32. ↑ Pomnik straconych oficerów. lepszyrembertow.pl. [dostęp 2013-08-05]. (pol.).
  33. ↑ FZ. Nowe drzewko na Placu Harcerskim Klon im. gen. Kazimierza Tumidajskiego. „Tygodnik Sanocki”. Nr 46 (1349), s. 10, 17 listopada 2017. 
  34. ↑ „Operacja Burza i Powstanie Warszawskie 1944” pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego, Tomasz Strzembosz, s. 511, przyp. 58. ISBN 978-83-7399-287-0.
  35. ↑ „Niepodległość. Czasopismo poświęcone najnowszym dziejom Polski”. T. 36, s. 212.
  36. ↑ M.P. z 2011 r. nr 47, poz. 533.
  37. ↑ Ordery i odznaczenia za zasługi dla Rzeczypospolitej. prezydent.pl, 2011-09-13. [dostęp 2011-09-17].
  38. ↑ M.P. z 1931 r. nr 132, poz. 199.
  39. ↑ Honorowi obywatele - Oficjalna strona Miasta i Gminy Radłów [online], www.gminaradlow.pl [dostęp 2023-09-26] (pol.).

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazimierz_Tumidajski&oldid=71362954”