Aleje Sułkowskiego w Bielsku-Białej


Aleje Sułkowskiego – nieformalne określenie części śródmieścia Bielska-Białej (w obrębie historycznego Dolnego Przedmieścia) skupionej wokół ulic Bohaterów Warszawy, gen. Stefana Grota-Roweckiego, Hugona Kołłątaja, kpt. Aleksandra Kunickiego oraz Thomasa W. Wilsona, w zakolu rzeki Białej (Białki). Do lat 30. XX wieku rozciągał się w tym miejscu ogród zamku książąt Sułkowskich. Po jego parcelacji w 1934 rozpoczęto budowę nowej dzielnicy mieszkaniowej, która stanowi dziś jedno z większych skupisk architektury wczesnomodernistycznej w mieście.

Aleje Sułkowskiego
Bielsko-Biała
Ilustracja
Widok na Aleje Sułkowskiego od wschodu
Państwo

 Polska

Miejscowość

Bielsko-Biała

Położenie na mapie Bielska-Białej
Mapa konturowa Bielska-Białej, w centrum znajduje się punkt z opisem „Aleje Sułkowskiego”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Aleje Sułkowskiego”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Aleje Sułkowskiego”
Ziemia49°49′14,0″N 19°02′57,0″E/49,820556 19,049167

Historia i architektura

edytuj
 
Ogród zamkowy na mapie katastralnej Bielska z 1836 (z dorysowanymi aktualizacjami do lat 80. XIX wieku, m.in. linią kolejową)

W 1489 mieszczanie bielscy uzyskali od księcia Kazimierza II cieszyńskiego potwierdzenie dotychczasowych przywilejów oraz prawo wznoszenia zabudowań poza murami miasta. W zamian mieszczanie odstąpili mu teren między zamkiem a rzeką Białą z przeznaczeniem na ogród zamkowy, który nigdy nie miał zostać zabudowany[1]. W połowie XIX wieku, za sprawą ówczesnego ordynata Ludwika Jana Nepomucena Sułkowskiego, ogrody zaczęły być udostępniane mieszkańcom. W rewolucyjnym roku 1848 odbywały się na ich terenie demonstracje Towarzystwa Demokratycznego, któremu przewodził właśnie książę Sułkowski. W latach 60. XIX wieku dokonano odnowy założenia ogrodowego, powstał wtedy m.in. staw wykorzystywany w zimie jako publiczne lodowisko. W 1876 przez zachodnią część ogrodu przeprowadzono linię kolejową w kierunku Żywca. Odcięta od reszty działka z drugiej strony torowiska sprzedana została w 1888 z przeznaczeniem na budowę Teatru Miejskiego[2]. Pomysł parcelacji pozostałej części ogrodu pojawił się w czasach księcia Józefa Marii Sułkowskiego, około roku 1893. Był to plan związany z ogólną reorganizacją otoczenia zamkowego, który został pozytywnie przyjęty przez miasto. Wówczas zakończyło się jednak na wzniesieniu Bazarów Zamkowych (1899)[3]. Koncepcję zabudowy ogrodu wysunął ponownie Max Fabiani w wykonanym przez siebie planie regulacji urbanistycznej Bielska z 1899[4].

 
Aleksander Karol Ludwik Sułkowski – ostatni ordynat bielski, inicjator parcelacji ogrodu zamkowego w latach 30. XX wieku

Do tematu parcelacji ogrodu powrócono w latach 30. XX wieku. Inicjatorem był sam właściciel, Aleksander Karol Ludwik Sułkowski, który borykał się z problemami finansowymi pogłębionymi przez wielki kryzys oraz konieczność uiszczenia podatku od spadku w kwocie trudnej wówczas dla księcia do wygospodarowania. Szczegółowe warunki sprzedaży gruntów oraz forma przyszłej zabudowy stały się przedmiotem kilkuletniego sporu pomiędzy Sułkowskim a władzami miasta. Jedna z niezrealizowanych koncepcji zakładała bezpłatne odstąpienie około połowy rzeczonego obszaru na cele publiczne i zachowanie jego parkowego charakteru. Ostatecznie cały ogród podzielono na 65 działek, których sprzedaż rozpoczęto w 1934. Nabywcami byli w dużej mierze zamożni Żydzi, dlatego nowo budowaną dzielnicę nazywano żartobliwie Tel Awiw. Sułkowski zachował dla własnych potrzeb jedynie trzy parcele budowlane w południowo-wschodnim narożniku. Jedną centralnie położoną działkę przekazał nieodpłatnie Polskiej Macierzy Szkolnej, która planowała tam postawić „polski dom oświatowy”[2][5].

 
Okrąglak (stan w 2010)
 
Kamienica Adolfa Fränkla

Do wybuchu drugiej wojny światowej wzniesiono około trzydziestu kamienic, najczęściej trzy- lub czteropiętrowych, które w swojej stylistyce stanowią typowe przykłady architektury wczesnego modernizmu. Wśród projektantów byli m.in. Alfred Wiedermann, Walter Fussgänger, Paweł Juraszko, Wilhelm Riedel, Józef Kozieł, a także prowadzący wspólne atelier Roman Jüttner i Franciszek Bolek[6][7]. Od strony wschodniej całe założenie zamyka charakterystyczny zespół pięciu sześciopiętrowych budynków zaprojektowany przez Wiedermanna dla Alfreda Jurzykowskiego w 1937, popularnie nazywany – z racji swojego półkolistego kształtu dopasowanego do zakola rzeki – „okrąglakiem”. Poprzez swoją opływową bryłę i osie okrągłych okien przypominających bulaje na statkach nawiązuje do tzw. nurtu okrętowego (Streamlined Modern) w architekturze. Innym często opisywanym w literaturze obiektem jest kamienica Adolfa Fränkla (Bohaterów Warszawy 1) projektu Jüttnera i Bolka z 1934 cechująca się asymetryczną bryłą, której odcinek owalny kontrastuje z prostymi, a całość uzupełniają kolumnowe podcienia. W niektôrych budynkach zastosowane zostały wykusze, w czym historycy architektury widzą element przejęty z wcześniejszego okresu secesji[8].

 
Aleja Sułkowskiego na pocztówce z 1936

Głównej ulicy tworzącej równoleżnikową oś założenia pierwotnie nadano nazwę Aleja Sułkowskiego. Pozostałe nazwano: Aleje Marszałkowskie, Aleja Marszałka Ferdynanda Focha, Thomasa W. Wilsona, Hugona Kołłątaja oraz Rzeczna. Pod rządami niemieckimi w latach 1939–1945 przemianowano je, nawiązując (z jednym wyjątkiem) do postaci sławnych kompozytorów. Aleja Sułkowskiego stała się Beethovenstraße, a pozostałe: Richard-Wagner-Straße, Haydnstraße, Mozartstraße, Schlossgartenstraße oraz Bachweg[9]. Po wojnie główna ulica, połączona w jedną całość z dawną Rzeczną, zyskała najpierw za patrona Józefa Stalina, a w 1956 została przemianowana na Bohaterów Warszawy[10]. Przywrócono nazwę ulicy Kołłątaja, pozostałe z kolei przed dekomunizacją w latach 90. XX wieku nazywały się: Klementa Gottwalda, Janka Krasickiego oraz Marcelego Nowotki[11]; później natomiast zyskały odpowiednio nazwy: gen. Stefana Grota-Roweckiego, Thomasa W. Wilsona (przywrócona) oraz kpt. Aleksandra Kunickiego[12]. Wraz z budową nowej dzielnicy mieszkaniowej zaistniała potrzeba stworzenia nowych przepraw przez rzekę Białą. W 1938 powstała kładka piesza łącząca Aleję Sułkowskiego z bialskim Placem Ratuszowym (później nazywana przez niektórych „krzywym mostkiem”). Jej budowę poprzedzał kilkuletni spór pomiędzy samorządami Bielska i Białej Krakowskiej odnośnie lokalizacji i finansowania obiektu. W tym samym czasie narodziła się koncepcja budowy pełnowymiarowego mostu w ciągu ulicy Kołłątaja[13]. Ta jednak w praktyce została zrealizowana dopiero w 1989[14].

 
Ulica Bohaterów Warszawy: kamienice z lat 30. XX wieku i późniejsze plomby
 
Budynek liceum z przełomu lat 40. i 50. XX wieku
 
Biurowiec z przełomu XX i XXI wieku, siedziba Centro Italiano di Cultura

Ponieważ w pierwszym etapie zdołano zabudować jedynie połowę przewidzianych działek, w kolejnych dekadach dogęszczono dzielnicę licznymi plombami w nowszej, blokowej stylistyce, ale przy zachowaniu pierwotnego układu urbanistycznego[15]. Działka przewidziana przed wojną dla Polskiej Macierzy Szkolnej została w 1949 zakupiona przez Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, którego staraniem wzniesiono w kolejnych dwóch latach nowy gmach szkolny – pierwotnie dla Szkoły Ogólnokształcącej Towarzystwa Przyjaciół Dzieci stopnia podstawowego i licealnego, która w toku późniejszych przekształceń stała się Zespołem Szkół Ogólnokształcących im. Stefana Żeromskiego (III Liceum Ogólnokształcące oraz Szkoła Podstawowa nr 22). W latach 1969–1971 obiekt znacząco rozbudowano, przenosząc szkołę podstawową do odrębnego pawilonu[16]. W 1966 pomiędzy ulicami Gottwalda (Grota-Roweckiego) i Kołłątaja oddano do użytku dziewięciopiętrowy blok mieszkalny z 90 mieszkaniami, który przez krótki czas był wówczas najwyższym budynkiem mieszkalnym w mieście[17]. Do stylistyki wczesnomodernistycznej nawiązał zbudowany na przełomie XX i XXI wieku biurowiec na rogu ulic Bohaterów Warszawy i Kunickiego, w którym swoją siedzibę znalazło m.in. Centro Italiano di Cultura – istniejący od 1998 prywatny ośrodek promocji kultury włoskiej wraz ze szkołą językową i biurem tłumaczeń[18][19]. W grudniu 2019 na skwerze przy ulicy Bohaterów Warszawy obok kładki przez rzekę odsłonięto rzeźbę Pampaliniego z hipopotamem, głównej postaci wyprodukowanego w bielskim Studiu Filmów Rysunkowych serialu Pampalini łowca zwierząt, w ramach serii Bajkowe Bielsko-Biała[20].

Przypisy

edytuj
  1. Walter Kuhn: Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien). Würzburg: Holzner Verlag, 1981, s. 414–415.
  2. a b Grzegorz Madej: Kulisy sprzedaży ogrodów w centrum miasta. Prawda o bielskim Tel Avivie. bielsko.biala.pl. [dostęp 2024-08-27].
  3. Grzegorz Madej: Bielska linia książęcego rodu Sułkowskich (1786-1918). Bielsko-Biała: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, 2018, s. 294, 298, 339–340. ISBN 978-83-881055-4-8.
  4. Chojecka 1994 ↓, s. 80.
  5. Przechadzki po Bielsku. „Nowiny Śląska Cieszyńskiego”. 8, s. 4, 10 maja 1936. 
  6. Chojecka 1994 ↓, s. 156, 163–164, 172–173.
  7. Rada Miejska w Bielsku-Białej: Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Bielsko-Biała na lata 2022-2025. s. 83. [dostęp 2024-08-27].
  8. Chojecka 1994 ↓, s. 140–141, 156.
  9. Spis ulic. W: Wojciech Dziubek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce i fotografii w czasach II wojny światowej. Bielsko-Biała: beskidia.pl, 2021, s. 305–312. ISBN 978-83-953489-1-4.
  10. Jacek Kachel: Jak Stalina wymieniano na Bohaterów Warszawy. Rewolucja na bielskich ulicach. bielsko.biala.pl. [dostęp 2024-08-27].
  11. Bielsko-Biała: plan miasta (nr katal. 33-103-04). Warszawa-Wrocław: Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, 1988.
  12. Plany miast COPERNICUS. Bielsko-Biała. Czechowice-Dziedzice. Skoczów. Żywiec. Warszawa: Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, 2008. ISBN 978-83-7539-295-1.
  13. Jacek Kachel: Od szlaków handlowych po autostrady. Zarys dziejów drogownictwa w Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Miejski Zarząd Dróg w Bielsku-Białej, 2020, s. 72, 74, 75–79, 111–112, 114. ISBN 978-83-956843-0-2.
  14. O bielskiej komunikacji i nie tylko. „Kronika”. 8 (644), s. 9, 23 lutego 1989. [dostęp 2024-08-27]. 
  15. Chojecka 1994 ↓, s. 140.
  16. J. Jóźwiak: Kalendarium szkoły. III Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego w Bielsku-Białej. [dostęp 2024-08-27].
  17. Najwyższy gmach w mieście oddano do użytku. „Kronika Beskidzka”. 44 (518), s. 1–2, 29 października 1966. [dostęp 2024-08-27]. 
  18. Bielsko-włoskie dziesięciolecie. „W Bielsku-Białej. Magazyn samorządowy”, s. 22, grudzień 2008. Urząd Miejski w Bielsku-Białej. ISSN 1730-3796. 
  19. Centro Italiano di Cultura. [dostęp 2024-08-27].
  20. Bielsko-Biała ma nową atrakcję turystyczną. To Pampalini z hipopotamem!. bielsko.biala.pl, 5 grudnia 2019. [dostęp 2024-08-27].

Bibliografia

edytuj
  • Ewa Chojecka: Architektura i urbanistyka Bielska-Białej do 1939 roku. Miasto jako dzieło sztuki. Bielsko-Biała: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 1994, s. 140, seria: Biblioteka Bielska-Białej. ISBN 83-901390-0-6.

Linki zewnętrzne

edytuj