Bunkier Anielewicza w Warszawie
Bunkier Anielewicza – nieistniejący schron (bunkier), który znajdował się pod kamienicą na rogu ulic Miłej i Dubois (adres przedwojenny ul. Miła 18) na warszawskim Muranowie. Pod koniec powstania w getcie warszawskim ukrywali się w nim, a następnie ponieśli śmierć bojowcy Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz.
 Widok ogólny upamiętnienia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Miejsce |
ul. Miła róg ul. Dubois |
| Projektant |
nieznany (kamień pamiątkowy), Hanna Szmalenberg i Marek Moderau (obelisk) |
| Data odsłonięcia |
1946, 2006 |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°15′05,52″N 20°59′32,45″E/52,251533 20,992347
| |
.jpg)
W 1946 roku nad zniszczonym bunkrem usypano kopiec (kurhan) nazwany kopcem Anielewicza.
Historia edytuj
W czasie powstania sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej znajdował się przy ul. Miłej 29, zaś po jego wykryciu przeniósł się do schronu przy Miłej 18[1]. Był to duży, dobrze wyposażony w broń i żywność bunkier, z doprowadzoną wodą i elektrycznością[2], zbudowany pod kamienicą zniszczoną we wrześniu 1939. Należał do osób z żydowskiego półświatka (tzw. czompów) dowodzonych przez Szmula Aszera[3]. Przecinał go długi wąski korytarz, po którego obu stronach znajdowały się pokoje. Powstańcy nadali im nazwy − Treblinka, Trawniki, Poniatów, Piaski, Getto[4]. Do bunkra prowadziło sześć wejść.
8 maja 1943 bunkier, w którym znajdowało się ok. 300 osób, został otoczony przez Niemców i kolaborujące z nimi oddziały Ukraińców. Po wezwaniu do poddania się, część ukrywających się (głównie ludność cywilna) opuściła bunkier i poddała się. Żołnierze ŻOB-u, którzy pozostali w środku, próbowali podjąć nierówną walkę, jednak Niemcy zaczęli wpuszczać do środka gaz. Według relacji Tosi Altman, jednej z nielicznych osób, którym udało się wydostać się z bunkra przez szóste, nieodkryte przez Niemców wyjście, na wezwanie Arie Wilnera żydowscy bojowcy popełnili zbiorowe samobójstwo[5]. Jeden z nich, Lutek Rotblat, najpierw zastrzelił swoją matkę, a następnie sam odebrał sobie życie[6][5].
Zginęło ok. 120 powstańców, w tym dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz ze swoją dziewczyną Mirą Fuchrer. Przeżyło ok. 15 osób[7], m.in. Michał Rozenfeld, Tosia Altman, Jehuda Węgrower, Pnina Zalcman i Menachem Bigelman. Niektórzy z ocalałych wkrótce zmarli wskutek odniesionych ran lub zatrucia gazem, pozostali zginęli później po stronie „aryjskiej”[8][9].
Zasypany bunkier stał się jednocześnie zbiorowym grobem, gdyż po 1945 przy Miłej 18 nie przeprowadzono prac ekshumacyjnych.
Ze względu na podobieństwa do wydarzeń, jakie rozegrały się w roku 73 lub 74 w oblężonej przez Rzymian starożytnej żydowskiej twierdzy Masada, bunkier na Miłej bywa nazywany „warszawską Masadą”[10].
Upamiętnienie edytuj
W 1946 z inicjatywy Centralnego Komitetu Żydów Polskich[11] z gruzów okolicznych domów w miejscu, w którym znajdował się bunkier, usypano kopiec (nazwany Kopcem Anielewicza) na którego szczycie ustawiono pamiątkowy kamień z napisem w językach: polskim, hebrajskim i jidysz o treści (pisownia oryginalna)[12]:
W tym miejscu 8 maja 1943 r. poległ śmiercią żołnierza komendant powstania w Getto Warszawy Mordechaj Anielewicz wraz ze sztabem Żyd. Org. Boj. i kilkudziesięcioma bojownikami żydowskiego ruchu oporu w walce przeciwko niemieckim okupantom.
W 2006 skwer wokół kopca został uporządkowany, a u jego podnóża, po prawej stronie od wejścia na teren upamiętnienia, ustawiono niewielki kamienny obelisk w kształcie ostrosłupa zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg i wykonany przez rzeźbiarza Marka Moderau[13]. Na pomniku wyryto napis w językach polskim, angielskim i jidysz autorstwa Piotra Matywieckiego o treści:
Kopiec powstańców warszawskiego getta, usypany z gruzów ulicy Miłej, przed wojną jednej z najruchliwszych ulic żydowskiej Warszawy.
Tu, w ruinach bunkra przy Miłej 18, spoczywają członkowie sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich Mordechaj Anielewicz, dowódca powstania, inni bojowcy, a także osoby cywilne. 8 maja, po trzech tygodniach walki, otoczeni przez hitlerowców, zginęli lub odebrali sobie życie nie chcąc ginąć z ręki wroga. W getcie wybudowano kilkaset bunkrów. Wykryte i zniszczone stały się mogiłami. Chociaż nie ocaliły swoich mieszkańców są symbolem woli życia Żydów Warszawy. Bunkier przy Miłej 18 był największy w getcie. Poniosło w nim śmierć ponad stu bojowców. Tylko niektórzy znani są z imienia i nazwiska.
Tu spoczywają w miejscu swojej śmierci na znak, że cała ziemia jest ich grobem.
Na czołowej ścianie obelisku w trzech kolumnach umieszczono 51 nazwisk żydowskich powstańców, których tożsamość udało się ustalić[13]. Powtórzono również, znany z pomnika Umschlagplatz, motyw strzaskanego lasu.
W 2008 Kopiec na wniosek Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego został wpisany do rejestru zabytków[14].
Współczesny adres Miła 18 to blok mieszkalny położony ok. 700 metrów na zachód przy wolskim odcinku ulicy[10].
W 2022 roku Muzeum Getta Warszawskiego we współpracy Akademią Humanistyczną im. A. Gieysztora w Pułtusku i specjalistami z Christopher Newport University prowadziło wykopaliska przy ul. Dubois, odkrywając korytarz oraz fragmenty piwnic przedwojennych kamienic, które mogły stanowić część bunkra Anielewicza[15]. Odkryte zostało najprawdopodobniej jedno z sześciu wejść do bunkra[16].
Żydowscy powstańcy, którzy zginęli na Miłej 18 edytuj
- Chaim Akerman
- Małka Alterman
- Mordechaj Anielewicz
- Nate Bartmeser
- Heniek Bartowicz
- Franka Berman
- Tosia Berman
- Icchak Blaustein
- Melach Błones
- Berl Braude
- Icchak Chadasz
- Nesia Cukier
- Icchak Dembiński
- Józef Fass
- Efraim Fondamiński
- Towa Frenkel
- Emus Frojnd
- Mira Fuchrer
- Wolf Gold
- Miriam Hajnsdorf
- Aron Halzband
- Rut Hejman
- Mira Izbicka
- Salke Kamień
- Ziuta Klejnman
- Jaffa Lewender
- Lolek (tylko imię)
- Sewek Nulman
- Abraham Orwacz
- Rywke Pasamonik
- Majloch Perelman
- Aron Rajzband
- Lutek Rotblat
- Miriam Rotblat
- Jardena Rozenberg
- Salka (tylko imię)
- Jerzy Sarnak
- Szmuel Sobol
- Basia Sylman
- Szyja Szpancer
- Moniek Sztengel
- Szulamit Szuszkowska
- Mojsze Waksfeld
- Olek Wartowicz
- Icchak Wichter
- Arie Wilner
- Zeew Wortman
- Hirsz Wroński
- Rachelka Zylberberg
- Moszek Zylbertszajn
- Sara Żagiel
Miła 18 w literaturze edytuj
- Adres bunkra znalazł się w tytule powieści Leona Urisa o warszawskim getcie Mila 18 (1961)[17].
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Jacek Leociak, Spojrzenia na warszawskie getto. Ulica Miła, Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2011, s. 26.
- ↑ Hela Rufeisen-Schupper: Pożeganie Miłej 18. Kraków: Wydawnictwo Beseder, 1996, s. 109. ISBN 83-86995-01-7.
- ↑ Cywia Lubetkin: Zagłada i powstanie. Warszawa: Książka i Wiedza, 1999, s. 110. ISBN 83-05-13041-X.
- ↑ Bernard Mark: Walka i zagłada warszawskiego getta. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1959, s. 388.
- ↑ a b Hela Rufeisen-Schupper: Pożeganie Miłej 18. Kraków: Wydawnictwo Beseder, 1996, s. 116. ISBN 83-86995-01-7.
- ↑ Anka Grupińska: Odczytane listy. Opowieści o powstańcach żydowskich. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003, s. 114. ISBN 83-08-03314-8.
- ↑ Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006, s. 89. ISBN 83-240-0647-8.
- ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 807. ISBN 978-83-63444-27-3.
- ↑ Bernard Mark: Walka i zagłada warszawskiego getta. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1959, s. 391.
- ↑ a b Elżbieta Chlebowska, Hanna Szmalenberg: Miła 18 – warszawska Masada. [w:] „Gazeta Wyborcza” [on-line]. wyborcza.pl, 07.05.2008. [dostęp 2014-08-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-06)].
- ↑ Dzielnica Śródmieście Urzędu m.st. Warszawy, Kopiec Anielewicza. Karta ewidencji obiektu upamiętniającego [online], srodmiescie.art.pl, 1/3 [dostęp 2012-12-26].
- ↑ Stanisław Ciepłowski, Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w., Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 135, ISBN 83-01-06109-X.
- ↑ a b Kalendarz warszawski kwiecień – czerwiec 2006, „Kronika Warszawy”, 4 (131), 2006, s. 102.
- ↑ Wykaz obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - Warszawa, nid.pl, [dostęp: 12 czerwca 2012]
- ↑ Archeolodzy w bunkrze Anielewicza - co znaleziono? - Czwórka - polskieradio.pl [online], polskieradio.pl [dostęp 2023-05-18] (pol.).
- ↑ Jedynka - polskieradio.pl [online], Jedynka - Polskie Radio [dostęp 2023-05-18] (pol.).
- ↑ Leon Uris: Mila 18. William Heinemann Ltd., 1961.