Wikipedia

Cenzura w Polsce

Cenzura w Polsce – historia cenzury w Polsce sięga końca XV wieku i związana jest z wynalezieniem druku oraz ideą reformacji[1].

Ocenzurowany tekst tygodnika „Niedziela” z 4 lipca 1982 r.

Historia

edytuj

Rzeczpospolita Obojga Narodów

edytuj

W okresie I RP cenzurowane były m.in. publikacje których treści nie były zgodne z doktryną Kościoła katolickiego, a także treści uznane za atak na panujących władców. Z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego w 1603 roku wydano w Krakowie pierwszy polski indeks ksiąg zakazanych[2]. W końcowym okresie I RP cenzura w Polsce była słabsza niż w wielu innych krajach europejskich[3][1]. Po stłumieniu insurekcji kościuszkowskiej, rosyjski komendant Warszawy gen. Friedrich von Buxhoeveden funkcję głównego cenzora powierzył biskupowi Janowi Albertrandiemu[4].

Królestwo Kongresowe

edytuj

W Królestwie Polskim funkcję cenzora pełnił ksiądz Adam Królikiewicz. Po skardze biskupów polskich złożonej carowi Aleksandrowi I Romanowowi po wydaniu w 1820 roku publikacji Podróż do Ciemnogrodu (krytycznej wobec kleru), ksiądz Królikiewicz został usunięty ze stanowiska cenzora, a Stanisław Kostka Potocki zdymisjonowany ze stanowiska ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego[5]. W okresie rozbiorów, zaborcy cenzurowali nawet słowo „Polska”[6][7].

Galicja

edytuj

Obowiązywała w niej austriacka „Ustawa prasowa”, która stosowała cenzurę prewencyjną: „Z każdego pojedynczego numeru lub zeszytu periodycznego pisma drukowego winien drukarz [...] przynajmniej na 24 godziny przed rozdaniem lub rozesłaniem złożyć jeden egzemplarz u władzy bezpieczeństwa, znajdującej się w miejscu wydania, a w miejscu gdzie prokurator ma swą siedzibę, także u niego”[8]

II Rzeczpospolita

edytuj

Prawodawstwie polskie odziedziczyło cenzurę po zaborcach w ramach zwalczania „fałszywych wiadomości”[9] i nie wahało się z niego korzystać ad hoc, na przykład w często adaptowanym „Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej [...] zmieniającym niektóre postanowienia ustaw karnych o rozpowszechnianiu nieprawdziwych wiadomości i o zniewagach”[10]. Potem to narzędzie systematyzowano (typizowano) w kodeksie karnym, a jej ofiarami byli często autorzy o poglądach lewicowych lub naruszających szeroko pojętą moralność[3][11]. Unikanie represji cenzury państwowej dotyczącej organu prasowego Niezależnej Partii Chłopskiej uzyskiwano przez częstą zmianę tytułu periodyku[12]. W 1926 roku w wyniku ingerencji cenzury, stonowano treści niewygodne dla kleru w wydawanej powieści Marii Jehanne Wielopolskiej noszącej tytuł Kryjaki[13].

Okupacja niemiecka

edytuj

Bardzo intensywna cenzura miała miejsce w czasie okupacji niemieckiej[7]. Równocześnie na terytoriach zajętych przez ZSRR działała cenzura sowiecka[14].

Polska Ludowa

edytuj
Osobny artykuł: Cenzura w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Cenzura miała miejsce również w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, gdzie cenzurowano prace zgodnie z linią tzw. władzy ludowej. Ofiarą cenzury padła twórczość Wacława Kostka-Biernackiego, łącznie z Diabłem zwycięzcą i decyzją Centralnego Zarządu Bibliotek Ministerstwa Kultury i Sztuki podlegała od 1 października 1951 natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[15]. Kolejnym etapem było zniszczenie wszystkich wycofanych egzemplarzy. Podobnie postąpiono z twórczością Benito Mussoliniego. Wszystkie jego utwory objęto w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, z natychmiastowym wycofaniem z bibliotek[16]. Zdarzały się przypadki współpracy cenzury świeckiej z cenzurą religijną (Kościoła rzymskokatolickiego) związane ze sprawami obyczajowymi. Profesor Stanisław Obirek podaje jako przykład twórczość Tadeusza Różewicza i Jerzego Grotowskiego[17]. Wspomina także o kontroli korespondencji stosowanej przez władze zakonne w okresie jego nowicjatu[18].

III Rzeczpospolita

edytuj

Szeroko zakrojona instytucjonalna cenzura prewencyjna w okresie normalnego funkcjonowania państwa została oficjalnie zniesiona w Polsce w 1990 r. wraz z likwidacją Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk[19][20]. Cenzura prewencyjna jest natomiast nadal przewidziana na wypadek stanu wojennego lub wyjątkowego; organem cenzorskim ma być wówczas właściwy wojewoda[21]. Ponadto cenzurowana jest korespondencja osób tymczasowo aresztowanych albo pozbawionych wolności.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Głażewski, Jacek (2004). „Paulina Buchwald-Pelcowa: Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997”. Napis. https://rcin.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/56982?id=56982.
  2. ↑ Piotr Guzowski. Pierwszy polski indeks ksiąg zakazanych. „Studia Podlaskie”. t. XII, s. 175, 176, Białystok 2002. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. ISSN 0867-1370. 
  3. ↑ a b Literatura polska w cieniu cenzury: wykład. Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja, Numer 3 (51) (1998) s. 5–27. Ryszard Nycz. [1].
  4. ↑ Bartłomiej Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794. Warszawa 1994, s. 378.
  5. ↑ Halina Winnicka, Wizerunki oświeconych. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych Warszawa 1972, s. 114,115.
  6. ↑ Nycz i inni, Polish Literature in the Shadow of Censorship. A Lecture, „Teksty Drugie” (2), 2016, DOI: 10.18318/td.2016.en.2.7 [dostęp 2022-07-18] (pol.).
  7. ↑ a b Przybyła, Zbigniew (1995). „Cenzura w Przywiślańskim Kraju”. Teksty Drugie (in Polish). 6: 82–86. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/73387/edition/68025.
  8. ↑ Adam Ruta, Jednodniówki w systemie krakowskiej cenzury w latach 1923–1939 [online], Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, 2013, s. 170 [dostęp 2024-09-30].
  9. ↑ Adam Ruta, Jednodniówki w systemie krakowskiej cenzury w latach 1923–1939 [online], www.ceeol.com, 2013, s. 167-178 [dostęp 2024-09-27], Cytat: Spośród artykułów Kodeksu karnego z 11 lipca 1932 r. najczęściej w odniesieniu do omawianych jednodniówek miały zastosowanie: .... art. 170 „Kto publicznie rozpowszechnia fałszywe wiadomości, • mogące wywołać niepokój publiczny, podlega karze aresztu do lat 2 i grzywny.” Artykuł ten aż ośmiokrotnie stał się podstawą konfiskaty. Użyto go w odniesieniu do jednodniówek „Głos Ro-botniczy”, „Wspólny Front”, „Zwarty Front”, „Protest”, „Dlaczego musimy bojkotować Żydów”, „Praca Polska. Druga jednodniówka narodowych robotników Krakowa”, „Kurier Wyborczy”, „18 grud-nia” (zob. Aneks 2)35.
  10. ↑ RP, Rozporządzeni[e] Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 10 maja 1927 r. zmieniającego niektóre postanowienia ustaw karnych o rozpowszechnianiu nieprawdziwych wiadomości o zniewagach., OpenLEX, 28 grudnia 1927 [dostęp 2024-09-27] (pol.).
  11. ↑ Grażyna Wrona, Krakowski „indeks książek zakazanych" z lat 1932 -1939 [online], Akademia Pedagogiczna Kraków, 2006, 122, 129, 132 i nastepne, Cytat: Istotne jest stwierdzenie, iż spośród przestępstw popełnionych treścią druku najliczniej reprezentowane były „przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu" (rozdz. 25 kk), do których miały zastosowanie art. 154 §27 i art. 170 kk8. Na podstawie tych dwóch artykułów skonfiskowano 16 książek, w tym z art. 154 § 2 - 9, zaś z art. 170 - 7..
  12. ↑ Józef Fajkowski: Krótki zarys historii ruchu ludowego. Warszawa 1971, s. 116.
  13. ↑ Roman Warecki, Ołtarz i tron. Warszawa 1966, s. 59–78.
  14. ↑ Głowacki, Albin. "Ogólne założenia sowieckiej polityki okupacyjnej w Polsce." Pamięć i Sprawiedliwość. 12, no. 1 (2008): 61-78.
  15. ↑ Kostek-Biernacki – diabeł z Berezy? [online], jpilsudski.org [dostęp 2021-01-04] (pol.).
  16. ↑ Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 29.
  17. ↑ Obirek 2020 ↓, s. 39–40.
  18. ↑ Obirek 2020 ↓, s. 64.
  19. ↑ dr hab Grzegorz Łęcicki, prof UKSWKierownik Katedry Teologii Środków Społecznego Przekazu IEMiD UKSW, teolog, medioznawca, Badacz Mediów Audiowizualnych: Cenzura w Polsce Ludowej: propaganda, manipulacja, destrukcja. [dostęp 2020-06-04].
  20. ↑ Strządała, Gaweł (2012). „Cenzura w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej”. Ante Portas. Studia nad bezpieczeństwem. 1: 31–46. http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Ante_Portas_Studia_nad_bezpieczenstwem/Ante_Portas_Studia_nad_bezpieczenstwem-r2012-t-n1/Ante_Portas_Studia_nad_bezpieczenstwem-r2012-t-n1-s31-46/Ante_Portas_Studia_nad_bezpieczenstwem-r2012-t-n1-s31-46.pdf.
  21. ↑ Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1928) i ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2022 r. poz. 2091)

Bibliografia

edytuj
  • Stanisław Obirek: Wąska ścieżka. Dlaczego odszedłem z Kościoła. Warszawa: Wydawnictwo Agora, 2020. ISBN 978-83-268-2959-8.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cenzura_w_Polsce&oldid=74864208”