Cmentarz żydowski w Lutowiskach

Cmentarz żydowski w Lutowiskachkirkut społeczności żydowskiej zamieszkującej niegdyś Lutowiska i okoliczne miejscowości podlegające lutowiskiemu kahałowi. Powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Znajduje się we wschodniej części wsi. Przetrwał II wojnę światową w dość dobrym stanie, dzięki czemu jest, obok leskiego, jednym z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich w południowo-wschodniej Polsce, a najlepiej zachowanym w polskich Bieszczadach (w rzeczywistości nekropolia znajduje się już na terenie Gór Sanocko-Turczańskich, a nie Bieszczadów[1]). Nie jest wpisany do rejestru zabytków.

Cmentarz żydowski w Lutowiskach
Ilustracja
Brama wejściowa na cmentarz żydowski w Lutowiskach, po lewej widoczna tablica informacyjna
Państwo

 Polska

Miejscowość

Lutowiska

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

nieczynny

Powierzchnia cmentarza

1 ha

Data otwarcia

II poł. XVIII wieku

Data ostatniego pochówku

1942?

Zarządca

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

Położenie na mapie gminy Lutowiska
Mapa konturowa gminy Lutowiska, u góry znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Lutowiskach”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko dolnej krawiędzi po prawej znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Lutowiskach”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Lutowiskach”
Położenie na mapie powiatu bieszczadzkiego
Mapa konturowa powiatu bieszczadzkiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Lutowiskach”
Ziemia49°14′59″N 22°42′02″E/49,249722 22,700556

Położenie

edytuj
 
Macewy na cmentarzu żydowskim w Lutowiskach
 
Widok ogólny cmentarza żydowskiego w Lutowiskach
 
Macewy na cmentarzu żydowskim w Lutowiskach

Cmentarz żydowski w Lutowiskach znajduje się we wschodniej części miejscowości, przy polnej drodze wiodącej do nieistniejącej od czasu zakończenia II wojny światowej wsi Krywka.

Cmentarz ma kształt nieregularnego czworokąta[2] i zajmuje pofałdowane zbocze bezimiennego wzniesienia. Rozciąga się wzdłuż osi południowy zachód – północny wschód. Ma powierzchnię około 1 ha[3]. Jest otoczony ogrodzeniem z drewnianych żerdzi[4]. Brak śladów po domu przedpogrzebowym znajdującym się niegdyś w zachodnim narożniku kirkutu[5]. Obecnie wejście na cmentarz prowadzi po schodkach przez metalową bramę w kamiennym obramowaniu[6].

Historia

edytuj

Cmentarz żydowski w Lutowiskach powstał zapewne w drugiej połowie XVIII w. jednak data roczna pozostaje nieznana[7].

Powstanie cmentarza jest ściśle związane z prężnym rozwojem tutejszej społeczności żydowskiej. Pierwsze wzmianki o pojawiających się w Lutowiskach Żydach dotyczą połowy XVIII stulecia. W 1870 stanowili oni już około 70% mieszkańców (1309 na 1849)[8]. Ludność żydowska podlegała wówczas, to jest w początkach swej obecności w Lutowiskach, leskiemu kahałowi. Istnienie samodzielnej gminy żydowskiej w Lutowiskach jest potwierdzone dopiero w odniesieniu do XIX wieku. Nie wiadomo gdzie grzebali swoich zmarłych lutowiscy Żydzi przed powstaniem kirkutu – czy na cmentarzu w Ustrzykach Dolnych, czy też w odległym Lesku. Być może, dla uniknięcia niewygód i kosztów, kirkut w Lutowiskach powstał w okresie, gdy nie funkcjonowała tu jeszcze samodzielna gmina żydowska.

Brak jest danych dotyczących historii cmentarza podczas I wojny światowej. Nie wiadomo, czy byli na nim chowani polegli żydowscy żołnierze walczących armii.

Istniejące źródła w większości nie odnotowują faktu, jakoby cmentarz miał ulec rozległemu i rozmyślnemu zniszczeniu przez Niemców podczas II wojny światowej, co było powszechną praktyką na zajętych przez nich terenach[9]. Nie przeprowadzano również na nim masowych egzekucji, co miało miejsce na wielu innych kirkutach. Żydów zamieszkujących Lutowiska i okolice Niemcy przy udziale Ukraińców wymordowali w nocy z 22 na 23 czerwca 1942 w pobliżu miejscowego kościoła[10].

Pochowani

edytuj

Na cmentarzu prawdopodobnie są pochowani tutejsi rabini: Pinkas Melech Beer i Mani Ajzenhandler oraz członkowie najbogatszej lutowiskiej rodziny żydowskiej Randowie.

Współczesność

edytuj

Po zakończeniu II wojny światowej pozbawiony opieki cmentarz popadł w zapomnienie i niszczał[11].

Stan zachowania cmentarza jest w pierwszej dekadzie XXI wieku stosunkowo dobry. Ocalało na nim, wedle różnych źródeł, od około 100 przez 200, około 250, około 500, co najmniej 500, 900 do około 1000 macew[12]. Część z nich jest uszkodzona i nieczytelna. Niektóre są spękane i przewrócone licami do ziemi. Dużą część macew pokrywają mchy i porosty utrudniając odczytanie inskrypcji. Najstarszy zachowany nagrobek stoi na grobie Moszego zmarłego 5 grudnia 1796[13]. Najnowszy zachowany nagrobek pochodzi z 1940, co nie wyklucza istnienia nowszych pochówków, pochodzących z okresu bezpośrednio poprzedzającego Zagładę.

Cmentarz w okresie powojennym został zinwentaryzowany przez grupę pod kierunkiem Jerzego Woronczaka.

Nagrobki, wykonane przeważnie z piaskowca i pokryte inskrypcjami w języku hebrajskim, są ustawione na osi wschód-zachód.

Cmentarz stanowi obecnie fragment ekomuzeum rozciągającego się na terenach wsi i jej okolic. Powstało ono na przełomie XX i XXI wieku. Dojście na cmentarz jest oznakowane, zaś przy wejściu na jego teren znajduje się tablica informująca o dziejach Żydów w Lutowiskach.

Przypisy

edytuj
  1. Geoseriws GDOŚ
  2. Augustyn et al. Bieszczady przedstawia plan Lutowisk sporządzony w oparciu o plan katastralny, gdzie cmentarz ma kształt zbliżony do litery „L”. Zarówno mapa WIG jak i mapa Krukar Bieszczady przedstawiają prostokątny kształt cmentarza.
  3. Tak podaje Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica, a także serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl oraz strona FODŻ.
  4. Brak jest danych dotyczących ogrodzenia cmentarza przed II wojną światową.
  5. Jego istnienie odnotowuje Augustyn et al. Bieszczady, brak go natomiast na mapie WIG.
  6. Nie wiadomo gdzie znajdowało się wejście przed II wojną światową, lecz można ostrożnie przypuszczać, iż w pobliżu domu przedpogrzebowego.
  7. Ani Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica, ani Olszański Szlakiem, ani Augustyn et al. Bieszczady nie podają daty powstania cmentarza. Jedynie Potocki w obu publikacjach, a także serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl podają datę najstarszego nagrobka pochodzącego faktycznie z II połowy XVIII w. Burchard z kolei podaje wprost nieznaną datę powstania cmentarza, natomiast strona ŻIH podaje XVIII w.
  8. Potocki Żydzi s. 100
  9. Serwis sztetl.org.pl podaje, iż Niemcy zdewastowali cmentarz, nie podaje jednak charakteru tej dewastacji. Pozostałe źródła w przedmiocie ewentualnej dewastacji milczą.
  10. Potocki Żydzi s. 102
  11. Krygowski: Bieszczady i mapa Bieszczady 1978
  12. Liczbę 100 podaje serwis sztetl.org.pl; liczbę ponad 200 podaje Gosztyła z Proksą Kirkuty, z tym, że mowa tam o macewach o wysokiej wartości artystycznej, można zatem przypuszczać, że albo wszystkie znajdujące się na kirkucie macewy zostały uznane, za posiadające dużą wartość artystyczną, albo tylko te o dużej wartości autorzy policzyli; liczbę około 250 podaje Olszański Szlakiem; liczbę około 500 podaje Burchard Pamiątki; liczbę co najmniej 500 podaje Augustyn et al. Bieszczady; liczbę 900 podaje strona ŻIH; liczbę około 1000 podaje Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica a także serwis kirkuty.xip.pl.
  13. Datę tę podaje Potocki Żydzi i Bieszczadzkie Judaica oraz serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl, strony ŻIH i FODŻ podają tylko datę roczną.

Bibliografia

edytuj
  • Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 228.
  • Andrzej Potocki: Bieszczadzkie Judaica. Rzeszów: Wydawnictwo Carpathia, 2007, s. 113-117. ISBN 83-60234-21-3.
  • Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Wydawnictwo LIBRA, 2004, s. 100-103. ISBN 83-89183-05-6.
  • Praca zbiorowa pod red. Tadeusza Andrzeja Olszańskiego: Szlakiem żydowskich zabytków Podkarpacia. Warszawa: Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich w Warszawie, 1985, s. 27.
  • Władysław Krygowski: Bieszczady. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1965, s. 121-122.
  • Marek Gosztyła, Michał Proksa: Kirkuty Podkarpacia. Przemyśl: 2001, s. 44-45. ISBN 83-88172-43-3.
  • Maciej Augustyn, Stanisław Kryciński, Szymon Modrzejewski, Radosław Szewc: Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy. Cz. 1, Gmina Lutowiska. Ustrzyki Dolne, Warszawa: Bieszczadzki Park Narodowy, Stanisław Kryciński, 1995, s. 228-229, 260-262. ISBN 83-85531-05-X.
  • Mapa turystyczna w skali 1:60 000 Bieszczady. Mapa dla wytrawnego turysty pod redakcją Wojciecha Krukara Ruthenus Krosno 2008-2009
  • Mapa turystyczna w skali 1:75 000 Bieszczady PPWK Warszawa 1978
  • Mapa WIG Ustrzyki Dolne Pas 51 Słup 35 Warszawa 1938

Linki zewnętrzne

edytuj