Wikipedia

Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst

Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst (Coppernicus-Verein, pol. Kopernikowskie Towarzystwo Nauki i Sztuki[1]) – niemieckie towarzystwo naukowe działające w Toruniu w latach 1853–1945.

Historia edytuj

Lata 1853–1920 edytuj

Geneza powstania towarzystwa edytuj

 
Pomnik Mikołaja Kopernika, postawiony dzięki staraniom Copernicus Denkmalverein

Idea powołania towarzystwa naukowego wyszła ze środowiska mieszczaństwa toruńskiego, w szczególności zaś ze strony inicjatorów wystawienia pomnika Mikołaja Kopernika w Toruniu[2]. 19 lutego 1839 roku powołano stowarzyszenie Copernicus Denkmalverein, które miało na celu doprowadzić do wybudowania pomnika i odsłonięcia go w 300. rocznicę śmierci astronoma[2][3]. Wśród założycieli stowarzyszenia znaleźli się: ówczesny burmistrz Torunia Karol Popławski, przewodniczący Rady Miejskiej Johann Michael Schwartz, przedsiębiorca Gustav Weese i jego brat lekarz Karl, dyrektor Gimnazjum Akademickiego Ludwig Martin Lauber[4]. Przewodniczącym stowarzyszenia został Popławski[5]. Pomnik autorstwa Christiana Friedricha Tiecka został odsłonięty 25 października 1853 roku. Dziesięć dni wcześniej podjęto decyzję o powołaniu nowego stowarzyszenia[6]. Przyjęło ono nazwę Copernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst (zapis Coppernicus wprowadzono po 1878 roku)[7]. Było to pierwsze towarzystwo naukowe w historii Torunia[3]. Tego samego dnia powstał statut organizacji[6]. Copernicus-Verein oficjalnie rozpoczęło swoją działalność 19 lutego 1854 roku. Na jego czele stanął nadburmistrz Torunia Theodor Körner[6].

Lata 1854–1877 edytuj

W chwili powstania do Copernicus-Verein przynależało 13 osób. Do 1871 roku liczba członków wzrosła do 62, przy czym większy wzrost odnotowano krótko przed jubileuszem kopernikowskim. W 1908 roku liczba członków przekroczyła sto[8]. Coppernicus-Verein zrzeszało głównie niemiecką inteligencję, miało słabą reprezentację duchownych katolickich i protestanckich[9]. Towarzystwo reprezentowali również honorowi członkowie z Włoch[10] oraz przedstawiciele żydowscy (m.in. Izaak Mieses)[11].

 
Leopold Prowe, prezes Coppernicus-Verein w latach 1870–1877

Przez pierwsze lata Copernicus-Verein zajmowało się popularyzacją historii[12]. Towarzystwo kładło duży nacisk na zbieranie pamiątek historycznych i dzieł sztuki[13]. Na przestrzeni lat Coppernicus-Verein pozyskało m.in. portret burmistrza Torunia Jakuba Henryka Zerneckego, zbiór fotografii Rudolfa Brohma[14]. W 1873 roku Copernicus-Verein (głównie za sprawą Leopolda Prowego) wydało pisma i listy Mikołaja Kopernika pod tytułem Monumenta Copernicana oraz nową edycję De revolutionibus orbium coelestium[15]. W tym samym roku Copernicus-Verein uczestniczyło w obchodach 400. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika[16].

W następnych latach Coppernicus-Verein cieszyło się stabilnością organizacyjną i wsparciem ze strony władz miasta. Prowadzone przez towarzystwo badania naukowe władze niemieckie wykorzystywały do prowadzenia swojej polityki[17]. W 1878 roku towarzystwo rozpoczęło wydawanie rocznika naukowego pt. „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst” („Mitteilungen”)[18]. Z okazji wydania czasopisma za sugestią Prowego wprowadzono pisownię nazwiska Kopernika przez podwójne „p”[19]. Od lat 70. XIX wieku Coppernicus-Verein współpracowało z nowo powoływanymi niemieckimi towarzystwami naukowymi w Prusach Zachodnich, a od 1875 roku rywalizowało z Towarzystwem Naukowym w Toruniu, reprezentowanej przez polską ludność z Pomorza[20].

Coppernicus-Verein uczestniczyło w wmurowaniu tablicy pamiątkowej w kamienicy przy ul. Kopernika 40, gdzie rzekomo urodził się Mikołaj Kopernik[21]. W 1881 roku Georg Bender wskazał, że Mikołaj Kopernik urodził się prawdopodobnie w kamienicy przy ul. św. Anny (później Mikołaja Kopernika 17)[22]. Ustalenia Bendera zostały skrytykowane przez Coppernicus-Verein[23].

Lata 1878–1920 edytuj

Kryzys w działalności Coppernicus-Verein nastąpił po śmierci Prowego 27 listopada 1887 roku[24]. Jego następcą został Karl August Boethke[25]. W latach 1887–1892 nastąpiła przerwa w wydawaniu „Mitteilungen”. Podczas prezesury Boethkego Coppernicus-Verein zmienił częściowo profil swojej działalności, zaczął skupiać przedstawicieli środowisk technicznych[26]. W 1908 roku do Coppernicus-Verein przyłączono Polytechnische Gesellschaft[27].

Pod koniec XIX wieku aktywnym członkiem Coppernicus-Verein został historyk Arthur Semrau[26]. Sprawował on stanowisko bibliotekarza (1893–1910)[28], kierownika archiwum i sekretarza[29]. Dzięki staraniom Semraua „Mitteilungen” zaczął wychodzić jako kwartalnik[28]. Coppernicus-Verein sygnowało napisany przez Semraua przewodnik po Toruniu Führer durch die alten Baudenkmäler der Stadt Thorn[30].

19 lutego 1904 roku w Dworze Artusa odbyły się uroczyste obchody pięćdziesięciolecia istnienia organizacji[27]. Z tej okazji Boethke wydał pracę o historii towarzystwa pt. Coppernicus-Verein Geschichte des Coppernicus-Vereins fur Wlssenschaft und Kunst zu Thorn im dem ersten halben Jahrhundert seines Bestehens[31]. Po śmierci Boethkego w 1912 roku wprowadzono trzyletnią kadencję sprawowania urzędu prezesa. Do 1918 roku stanowisko prezesa sprawowały cztery osoby. Z racji częstych zmian dużą rolę odgrywał wiceprzewodniczący, którym w latach 1912–1918 był Reinhold Heuer[32].

Podczas I wojny światowej regularnie ukazywało się „Mitteilungen”[32]. Towarzystwo ograniczyła swoją działalność z racji trudności ekonomicznych, działań militarnych i powołania do wojska wielu członków towarzystwa. Wśród członków Coppernicus-Verein istniała obawa co do przynależności Torunia do Prus po zakończeniu wojny[33]. W 1917 roku Heuer oraz inni członkowie towarzystwa wydali przewodnik po Toruniu pt. Führer durch Thorn und seine Umgebung. Mit 1 Plane und 31 Abbildungen[34]. Pod koniec 1918 roku Coppernicus-Verein przeprowadziło szereg odczytów i kursów szkoły ludowej dla niemieckiej ludności Torunia[33].

Lata 1920–1939 edytuj

18 stycznia 1920 roku Toruń znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej[33]. Jeszcze podczas I wojny światowej nastąpił odpływ ludności niemieckiej z Pomorza, proces ten przyspieszył po styczniu 1920 roku i trwał przez trzy lata[35]. Po 1920 roku wzrosło zainteresowanie działalnością Coppernicus-Verein, w 1921 roku organizacja ta liczyła 126 członków[36]. Prezesem towarzystwa był pastor Reinhold Heuer[37]. Po 1923 roku spadło zainteresowanie działalnością towarzystwa. Aby zahamować spadek liczby członków, wycofano zakaz przyjmowania kobiet do towarzystwa[38]. Coppernicus-Verein borykał się z problemami finansowymi[39].

W 1920 roku księgozbiór Coppernicus-Verein, a także zbiory Gimnazjum Toruńskiego, Rady Miasta Torunia i Towarzystwa Naukowego w Toruniu, weszły w skład powstającej Książnicy Kopernikańskiej[1]. W marcu 1921 roku Arthur Semrau przeprowadził się do Elbląga, nadal znajdującego się w Niemczech[40]. Semrau kontynuował wydawanie „Mitteilungen”, dotowanego przez różne instytucje niemieckie[41]. Reinhold Heuer prowadził liczne prelekcje dla członków Coppernicus-Verein. Podczas nich wielokrotnie zajmował negatywne stanowisko do spraw polskich[42].

Coppernicus-Verein uczestniczyło w obchodach 75-lecia osłonięcia pomnika Mikołaja Kopernika (w 1928 roku) oraz w obchodach 700-lecia założenia miasta Torunia. O ile strona polska organizowała obchody w 1933 roku, z okazji 700-lecia nadania praw miejskich Toruniu, Coppernicus-Verein przygotowało uroczystości w 1931 roku, opierając się na dacie założenia Torunia przez zakon krzyżacki. W 1931 roku Reinhold Heuer wydał niewielką monografię Torunia[43]. W drugiej połowie lat 30. nastąpił okres stagnacji. Do 1939 roku było wydawane „Mitteilungen”, prawie w całości składające się z tekstów Semraua[44].

Lata 1939–1945 edytuj

7 września 1939 roku wojska niemieckie wkroczyły do Torunia[45]. Na mocy rozporządzenia Alberta Forstera Coppernicus-Verein było jedynym towarzystwem naukowym legalnie działającym w Toruniu[46]. Prezesem towarzystwa był pastor Otto Dey, sprawujący to stanowisko od 1937 roku[47]. 3 marca 1941 roku urząd prezesa powierzono nadburmistrzowi Torunia Franzowi Jakobowi[46]. Działalność Coppernicus-Verein ograniczała się do organizowania odczytów i spotkań dyskusyjnych oraz pracy oświatowej[48]. Prelekcje dotyczyły wyłącznie zagadnień historycznych i miały charakter popularnonaukowy. Z powodów finansowych oraz śmierci Arthura Semraua 24 lutego 1940 roku zaniechano wydawanie „Mitteilungen”[49].

W 1943 roku Coppernicus-Verein włączyło się w obchody 470. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika[49]. W Toruniu odbyła się dyskusja na temat zapisu nazwiska Kopernika. Sugerowano, że forma „Coppernicus” zbytnio ulega wpływom łaciny i powinna być zastąpiona formą „Kopernikus”. Od tej pory towarzystwo aż do jej rozwiązania było zapisywane pod nazwą Kopernikus-Verein[50]. W 1944 roku podczas uroczystości z okazji 471. rocznicy urodzin Kopernika odbyło się uroczyste posiedzenie, podczas którego prelekcję wygłosił prof. Erich Keyser. Posiedzenie zakończyło się wysłaniem podziękować na ręce Alberta Forstera[51].

Ostatni znany odczyt towarzystwa miał miejsce 28 kwietnia 1944 roku[52]. 10 stycznia 1945 roku Coppernicus-Verein wysłało pismo do Herbeta Rühla z Neumünster z informacją, że został do niego wysłany 42. numer „Mitteilungen”. Jest to ostatni znany dokument wystawiony przez towarzystwo. Coppernicus-Verein przestało istnieć na początku 1945 roku[53].

Członkowie edytuj

Osobna strona: Kategoria:Członkowie Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst.

Prezesi Coppernicus-Verein edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Kłudkiewicz 2020 ↓, s. 50.
  2. ↑ a b Niedzielska 1983 ↓, s. 115.
  3. ↑ a b Kłudkiewicz 2020 ↓, s. 51.
  4. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 115–116.
  5. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 116.
  6. ↑ a b c Niedzielska 1983 ↓, s. 117.
  7. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 117, 129.
  8. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 118.
  9. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 120, 122.
  10. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 125.
  11. ↑ Maślak-Maciejewska 2016 ↓, s. 301.
  12. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 123–124.
  13. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 124.
  14. ↑ Kłudkiewicz 2020 ↓, s. 52.
  15. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 125–126.
  16. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 126–127.
  17. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 128.
  18. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 128–129.
  19. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 129.
  20. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 131.
  21. ↑ Jasiński 1985 ↓, s. 861.
  22. ↑ Jasiński 1985 ↓, s. 862.
  23. ↑ Górski 1953 ↓, s. 7.
  24. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 132.
  25. ↑ a b c d e Niedzielska 1983 ↓, s. 133.
  26. ↑ a b Niedzielska 1983 ↓, s. 134.
  27. ↑ a b Niedzielska 1983 ↓, s. 136.
  28. ↑ a b Biskup 1998 ↓, s. 221.
  29. ↑ Kopiński 2002 ↓, s. 227.
  30. ↑ Kruszewski 2011 ↓, s. 77.
  31. ↑ Magdalena Niedzielska: Prof. Karl August Boethke (1900). torun.pl. [dostęp 2024-03-10].
  32. ↑ a b Niedzielska 1983 ↓, s. 137.
  33. ↑ a b c Niedzielska 1983 ↓, s. 138.
  34. ↑ Kruszewski 2011 ↓, s. 80.
  35. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 138–139.
  36. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 139–140.
  37. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 139.
  38. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 140.
  39. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 142.
  40. ↑ Biskup 1998 ↓, s. 221–222.
  41. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 141.
  42. ↑ Alabrudzińska 1993 ↓, s. 145.
  43. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 145.
  44. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 146.
  45. ↑ Deczyński 2021 ↓, s. 53.
  46. ↑ a b c Niedzielska 1983 ↓, s. 147.
  47. ↑ a b Niedzielska 1983 ↓, s. 144, 147.
  48. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 147–148.
  49. ↑ a b Niedzielska 1983 ↓, s. 148.
  50. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 149.
  51. ↑ Cieślak 1967 ↓, s. 244.
  52. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 150.
  53. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 151.
  54. ↑ a b c d e Niedzielska 1983 ↓, s. 119.
  55. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 119, 133.
  56. ↑ Niedzielska 1983 ↓, s. 133, 144.
  57. ↑ a b c d e Niedzielska 1983 ↓, s. 144.

Bibliografia edytuj

  • Elżbieta Alabrudzińska: Ewangelicy w Toruniu w latach 1920–1945. W: Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku. Mieczysław Wojciechowski (red.). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1993. ISBN 83-231-0456-5.
  • Marian Biskup: Semrau, Artur. W: Krzysztof Mikulski (red.): Toruński Słownik Biograficzny. T. 1. Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, 1998.
  • Tadeusz Cieślak. Toruńskie czasopismo hitlerowskie „Thorner Freiheit” (20 IX 1939-30 I 1945). „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”. 6/2, 1967. 
  • Włodzimierz Ignacy Deczyński. Germanizacja i nazyfikacja nazw topograficznych Torunia dokonana przez niemieckie władze okupacyjne w 1939 roku. „Rocznik Toruński”. 48, 2021. 
  • Karol Górski. Dom Kopernika w Toruniu. „Ochrona Zabytków”. 6/1 (20), 1953. 
  • Tomasz Jasiński. Dom rodzinny Mikołaja Kopernika. Przyczynek do studiów nad socjotopografią późnośredniowiecznego miasta. „Kwartalnik Historyczny”. 92 (4) (Państwowe Wydawnictwa Naukowe), 1985. 
  • Kamila Kłudkiewicz. Kwestia zbiorów ikonograficznych Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst oraz Städtisches Museum (Muzeum Miejskiego) w Toruniu. „Folia Toruniensia”. 20, 2020. 
  • Krzysztof Kopiński. Biblioteka Archiwum Państwowego w Toruniu. „Rocznik Toruński”. 29, 2002. 
  • Tomasz Kruszewski. Toruńskie przewodniki turystyczne w okresie budowy nowej formy podróżopisarskiej. „Folia Toruniensia”. 11, 2011. 
  • Alicja Maślak-Maciejewska. Izaak Mieses (1802–1883) – zapomniana postać żydowskiej społeczności Torunia. „Rocznik Toruński”. 43, 2016. 
  • Magdalena Niedzielska. Dzieje toruńskiego towarzystwa Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst (1853–1945). „Rocznik Toruński”. 16, 1983. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Coppernicus-Verein_für_Wissenschaft_und_Kunst&oldid=73098387”