Graduał
Graduał lub graduale (łac. graduale) – jeden ze zmiennych śpiewów, wykonywanych podczas liturgii mszy w obrządku rzymskim (należący do tzw. proprium) oraz nabożeństw luterańskich. Gatunkowo jest to responsorium, a jego tekst zaczerpnięty jest z jednego z psalmów.
Termin „graduał” oznacza również księgę liturgiczną, zawierającą propria mszalne (zmienne śpiewy mszy).
Graduał jako część zmienna liturgii mszalnej
edytujW obrządku rzymskim
edytujW obrządku rzymskim i jego wariantach graduał wykonywany jest po lekcji, często poprzedzając śpiew Alleluja lub Tractus. W postaci chorałowej był to melizmatyczny śpiew kantora i jednocześnie recytowany przez celebransa[1]. W lekcjonarzu po reformie Soboru Watykańskiego II zastąpiony przez psalm responsoryjny, co jednak nie ogranicza możliwości wykonania w tym miejscu graduału z repertuaru chorałowego[2][3].
Graduał jest najstarszym i najważniejszym z propriów mszalnych, wywodzącym się z synagogalnej tradycji śpiewania psalmów na sposób responsoryjny, gdy kantor śpiewał poszczególne wersety przeplatane aklamacją całego zgromadzenia. Pierwotnie graduał zawierał całe psalmy, z czasem został zredukowany do formy responsorium z antyfoną i pojedynczym wersetem psalmowym. Nazwa śpiewu pochodzi od miejsca z którego śpiewany był graduał (łac. gradus, czyli stopień), czyli podwyższenia, najczęściej ze stopni ołtarzowych[4].
Graduał jest intonowany przez jednego lub dwóch kantorów do miejsca oznaczonego gwiazdką, po czym antyfonę śpiewa cały chór. Wers śpiewany jest przez dwóch kantorów do gwiazdki i kończony przez chór. Można również śpiewać graduał na właściwy sposób responsorialny, to jest z powtórzeniem całej antyfony po wersie[5].
W innych obrządkach
edytujW obrządku ambrozjańskim ścisłym odpowiednikiem graduału jest psalmellus[6]. Natomiast w obrządku bizantyjskim za odpowiednik graduału można uznać prokimenon, który jednak śpiewa się przed czytaniem (a nie po)[7][8].
Graduał jako księga
edytujW obrządku rzymskim i jego wariantach mianem graduału określa się także księgę liturgiczną, zawierającą wszystkie śpiewy mszalne. Jej nazwa wywodzi się od graduału w znaczeniu pierwszym. Graduały zawierały przede wszystkim śpiewy należące do części zmiennych (proprium) mszy, takie jak:
- introit
- graduał
- śpiew alleluja z wersetem
- offertorium
- communio
a także i te przynależne do części stałych (ordinarium), niekiedy zawarte w oddzielnym kyriale:
- Kyrie eleison
- Gloria
- Credo
- Sanctus (oddzielnie lub razem z Benedictus)
- Agnus Dei
- Ite missa est lub Benedicamus Domino.
Ostatnie wydanie typiczne graduału ukazało się w 1908[9]. Wydanie z 1979 zostało przystosowane do reform liturgii rzymskiej po soborze watykańskim II, ale nie jest wydaniem typicznym[3].
Przypisy
edytuj- ↑ Graduale sacrosanctae Romanae Ecclesiae de tempore et de Sanctis, Ss. D. N. Pii X. Pontificis Maximi iussu restitutum & editum, ad exemplar editionis typicae concinnatum, et rhythmicis signis a Solesmensibus monachis diligenter ornatum, Romae–Tornaci–Neo Eboraci: Desclée et Socii, 1961.
- ↑ Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Struktura mszy świętej oraz jej elementy i części. [w:] Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego z trzeciego wydania Mszału Rzymskiego, Rzym 2002 [on-line]. KKBiDS, 6 listopada 2003, 61 [dostęp 2012-03-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-11)].
- ↑ a b Graduale sacrosanctae Romanae Ecclesiae de tempore et de Sanctis, primum sancti Pii X iussu restitutum & editum, Pauli VI Pontificis Maximi cura nunc recognitum, ad exemplar „Ordinis Cantus Missae” dispositum, & rhythmicis signis a Solesmensibus monachis diligenter ornatum, Solesmis 1979, s. 918.
- ↑ CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Gradual [online], www.newadvent.org [dostęp 2022-04-18].
- ↑ Graduale Sacrosanctae Romanae Ecclesiae de Tempore et de Sanctis, wyd. Desclee & Socii, 1961.
- ↑ Antiphonale Missarum iuxta ritum Sanctae Ecclesiae Mediolanensis, 2006, XXVIII+656, ISBN 978-88-7096-473-8.
- ↑ PROKIMENON [online], Orthodox Church of the Mother of God [dostęp 2025-01-04] (ang.).
- ↑ Prokimenony i alleluja wielkich świąt stałych, „{{{czasopismo}}}”, www.cerkiew.org.
- ↑ Graduale sacrosanctae Romanae Ecclesiae de Tempore et de Sanctis SS. D. N. Pii X. Pontificis Maximi jussu restitutum et editum, Typis Vaticanis, 1908.