Wikipedia

Ishi

ostatni znany członek ludu Yahi z Kaliforni

Ishi, także Iszi (ur. około 1861, zm. 25 marca 1916) – ostatni znany członek ludu Yana, ze szczepu Yahi, zamieszkującego tereny Kalifornii w USA[1]. Pozostała część ludu zginęła w wyniku ludobójstwa. Ishi był powszechnie uważany za ostatniego dzikiego Indianina[2]. Przeżył większą część swojego życia w izolacji od nowoczesnej amerykańskiej kultury. W 1911 roku w wieku 50 lat pojawił się u podnóża Lassen Peak.

Ishi
Ilustracja
Data urodzenia

ok. 1861

Data i miejsce śmierci

25 marca 1916
Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley

Multimedia w Wikimedia Commons

Słowo ishi oznacza „człowiek” w języku ludu Yana. To nazwa przyjęta przez antropologa Alfreda Kroebera. Prawdziwe imię mężczyzny nie jest znane, gdyż tradycja jego ludu wymagała, aby ten nie wymawiał swojego imienia, dopóki nie zostanie formalnie wprowadzony do towarzystwa przez innego przedstawiciela plemienia[3].

Ishi spędził pięć lat w Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, gdzie był zatrudniony jako asystent badawczy. Mieszkał w budynku uniwersyteckim w San Francisco. Jego życie było przedstawiane i omawiane w wielu książkach i innych tekstach kultury.

Historia edytuj

Przed kalifornijską gorączką złota w latach 1848–1855 populacja Yahi liczyła 404 osoby, ale łączna liczba Yana w większym regionie wynosiła 2997[4]. Gorączka złota sprowadziła dziesiątki tysięcy górników i osadników do północnej Kalifornii, wywierając presję na rdzennej ludności. Wydobycie złota uszkodziło zasoby wodne i zabiło ryby, a jelenie opuściły ten teren[5]. Osadnicy przywieźli ze sobą nowe choroby zakaźne, takie jak ospa i odra[6]. Północna grupa Yana wymarła, podczas gdy liczebność środkowej i południowej grupy dramatycznie spadła. W poszukiwaniu pożywienia weszli w konflikt z osadnikami, którzy wyznaczyli za rdzenną ludność nagrody w wysokości 50 centów za skalp i 5 dolarów za głowę[5]. W 1865 roku osadnicy zaatakowali Yahi[4] podczas masakry na Trzech Pagórkach, w której zginęło 40 członków plemienia. Ostatni ocaleni ukrywali się przez następne kilkadziesiąt lat[4][7]. Powszechnie uważano, że plemię wymarło[8].

Szacuje się, że po tej masakrze cała grupa kulturowa Yana/Yahi mogła liczyć około 60 osób. W latach 1859–1911 grupa, w której przeżył Ishi, była coraz bardziej infiltrowana przez przedstawicieli Indian spoza Yahi, takich jak Wintun, Nomlaki i Pit River. W 1879 roku rząd federalny założył indiańskie szkoły z internatem w Kalifornii. Niektórzy mężczyźni z rezerwatów zostali renegatami. Ochotnicy wśród osadników i żołnierzy przeprowadzili w tym okresie dodatkowe kampanie przeciwko plemionom Indian z północnej Kalifornii[9]. Pod koniec 1908 grupa geodetów natknęła się na obóz dwóch mężczyzn, kobiety w średnim wieku i starszej kobiety. Byli to odpowiednio Ishi, jego wujek, jego młodsza siostra i matka. Pierwsza trójka uciekła, podczas gdy druga kobieta ukryła się w kocach, aby uniknąć wykrycia, ponieważ była chora i nie mogła uciec. Geodeci splądrowali obóz, a matka Ishi zmarła wkrótce po jego powrocie. Jego siostra i wujek nigdy nie wrócili[7].

 
Ishi po schwytaniu, ok. 29 sierpnia 1911

Ishi spędził kolejne trzy lata samotnie w dziczy. Wygłodzony i nie mając dokąd pójść, Ishi, w wieku około 50 lat, pojawił się 29 sierpnia 1911 w tylnej zagrodzie rzeźni[10] Charles Ward[11] w pobliżu Oroville w Kalifornii, po pożarach lasów w okolicy[12]. Został znaleziony przed zachodem słońca przez Floyda Hefnera, syna właściciela mleczarni z sąsiedztwa (który był w mieście), gdy poszedł zaprzęgać konie do wozu, by wracać do Oroville[13]. Wśród pracowników rzeźni, którzy byli świadkami znalezienia Ishiego, był Lewis „Diamond Dick” Cassings. Gdy przybył szeryf J.B. Webber, polecił Adolphowi Kesslerowi, dziewiętnastoletniemu pracownikowi rzeźni, zakuć Ishiego w kajdanki[14][15][16][17][18][19].

 
Ishi z antropologiem Alfredem Kroeberem

„Dziki człowiek” rozbudził wyobraźnię i przyciągnął uwagę tysięcy gapiów i poszukiwaczy ciekawostek. Profesorowie antropologii z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley przeczytali o nim i „przywieźli go”[20] do Affiliated Colleges Museum[12]. Umieścili w starym budynku szkoły prawniczej na kampusie Affiliated Colleges Uniwersytetu Kalifornijskiego[21]. Ishi był przedmiotem badań uniwersyteckich[22], pracował również jako woźny i mieszkał w muzeum przez większość pozostałych pięciu lat swojego życia[5].

W październiku 1911 Ishi, Sam Batwi, Thomas Talbot Waterman i A.L. Kroeber udali się do Orpheum Opera House w San Francisco, aby zobaczyć Lily Lenę (Alice Mary Ann Mathildę Archer), „londyńskiego słowika”, znaną ze zmian kostiumów. Lena dała Ishi kawałek gumy jako token[23][24].

13 maja 1914[25] Ishi, T. T. Waterman, AL Kroeber, dr Saxton Pope i Saxton Pope Jr. pojechali nocnym pociągiem Cascade Limited z Oakland Mole and Pier do Vina w Kalifornii. Wędrowali po Deer Creek w hrabstwie Tehama, badając teren i mapując go dla Uniwersytetu Kalifornijskiego. Uciekli 30 maja 1914 z powodu erupcji wulkanu Lassen Peak[4][26].

TT Waterman i Kroeber, dyrektor muzeum, przez lata dokładnie badali Ishi i przeprowadzali z nim obszerne wywiady, starając się zrekonstruować kulturę Yahi. Ishi opisał rodziny, wzorce nadawania imion i ceremonie, które znał. Wiele tradycji zostało już utraconych, gdy dorastał, ponieważ w jego grupie było niewielu starszych ocalałych. Identyfikował przedmioty materialne i pokazywał techniki, za pomocą których zostały wykonane[27].

W lutym 1915, podczas Międzynarodowej Wystawy Panama-Pacific, w lesie Sutro nakręcono film z udziałem Ishi i aktorki Grace Darling. Film powstał dla dla Hearst-Selig News Pictorial[28][29].

W czerwcu 1915 przez trzy miesiące[4] Ishi mieszkał w Berkeley z antropologiem T.T. Watermanem i jego rodziną[30].

Latem 1915[4] Ishi udzielił wywiadu na temat swojego ojczystego języka Yana, który został nagrany i przestudiowany przez językoznawcę Edwarda Sapira, który wcześniej pracował nad północnymi dialektami[31]. Dźwięk odzyskano dzięki technologii optycznej IRENE Carla Habera i Witalija Fadejewa[32][33].

 
Ishi w 1912

Nie mając nabytej odporności na powszechne choroby, Ishi często chorował. Był leczony przez Saxtona T. Pope'a, profesora medycyny na Uniwersytecie Kalifornijskim. Pope zaprzyjaźnił się z Ishi i nauczył się od niego, jak robić łuki i strzały według wzorców plemiennych Yahi. Często razem polowali. Ishi zmarł na gruźlicę 25 marca 1916[34][35][36][37]. Mówi się, że jego ostatnie słowa brzmiały: „Zostań. Ja idę”[38]. Jego przyjaciele z uniwersytetu próbowali zapobiec sekcji zwłok Ishi, ponieważ tradycja Yahi wymagała, aby ciało pozostało nienaruszone. Jednak lekarze ze szkoły medycznej Uniwersytetu Kalifornijskiego nie uszanowali prośby. Mózg Ishiego pozostawiono, a jego ciało zostało poddane kremacji. Przyjaciele złożyli w nagrobku wraz z jego szczątkami „jeden z jego łuków, pięć strzał, kosz mąki żołędziowej, pudełko pełne pieniędzy z muszelek, torebkę tytoniu, trzy pierścienie i kilka płatków obsydianu”. Szczątki Ishi zostały pochowane na cmentarzu Mount Olivet w Colma niedaleko San Francisco[39]. Kroeber umieścił zakonserwowany mózg Ishi w słoiku z ceramiki Pueblo owiniętym skórą jelenia i wysłał go do Smithsonian Institution w 1917. Był tam przetrzymywany do 10 sierpnia 2000, kiedy to Smithsonian oddał go potomkom plemion Redding Rancheria i Pit River. Było to zgodne z Ustawą Narodowego Muzeum Indian Amerykańskich z 1989[40]. Według Roberta Fri, dyrektora Narodowego Muzeum Historii Naturalnej, „wbrew powszechnemu przekonaniu Ishi nie był ostatnim przedstawicielem swojego plemienia. Prowadząc proces zwrócenia szczątków, dowiedzieliśmy się, że jego najbliższy żyjący krewni to lud Yana z północnej Kalifornii[41]. Jego szczątki wróciły z Colmy, a członkowie plemienia zamierzali pochować je w tajnym miejscu[40].

W 1999 antropolodzy z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley napisali list, w którym przeprosili za traktowanie Ishiego[42].

 
Ishi w 1914

Dyskusja na temat pochodzenia edytuj

Jerald Johnson ustalił, że istnieją morfologiczne dowody na to, że rysy twarzy i wzrost Ishi były bardziej typowe dla plemion Wintu i Maidu. Teoretyzował, że pod presją zmniejszającej się populacji członkowie grup, które kiedyś były wrogami, zawierali mieszane małżeństwa, aby przetrwać. Johnson odniósł się również do historii mówionych Wintu i Maidu, które wspominały o małżeństwach plemion z Yahi. Teoria jest nadal dyskutowana i pozostaje nierozwiązana[43].

W 1996 Seven Shackley Uniwersytetu Kalifornijskiego ogłosił pracę opartą na badaniu grotów włoczni Ishi i plemion północnych. Odkrył, że groty wykonane przez Ishi nie były typowe dla tych, które znaleziono w historycznych siedzibach plemienia Yahi. Ponieważ groty Ishi były bardziej typowe dla plemion Nomlaki lub Wintu i znacznie różniły się od wyrobów Yahi, Shackley zasugerował, że Ishi miał mieszane pochodzenie, był spokrewniony z członkami innego plemienia i przez nich wychowany. Oparł swój wniosek na badaniu grotów wykonanych przez Ishiego w porównaniu z innymi w zbiorach muzeum, a pochodzącymi od plemion Yahi, Nomlaki i Wintu[43].

W produkcji grotów strzał Ishi wyróżniał się techniką nazwaną kijem Ishi. Ustalono, że jest to tradycyjna technika plemion Nomlaki i Wintu. Shackley sugerował, że Ishi nauczył się tej umiejętności bezpośrednio od męskiego krewnego jednego z tych plemion. Ludzie z tych plemion żyli w małych grupach, blisko Yahi. Historycznie byli konkurentami i wrogami Yahi[44].

Podobne historie edytuj

Przypadek Ishiego został porównany do historii Ota Bengi, pigmeja Mbuti z Konga. Po śmierci rodziny został oderwany od domu i swojej kultury. Przez jakiś czas był eksponatem w ludzkim zoo. Ota zastrzelił się 20 marca 1916, pięć dni przed śmiercią Ishiego[23].

Dziedzictwo i upamiętnienie edytuj

  • pomnik The Last Yahi Indian, Oro Quincy Highway & Oak Avenue, Oroville, CA 95966[45][46]
  • przez wytwórców grotów do strzał jest czczony jako prawdopodobnie jeden z dwóch ostatnich rodzimych wytwórców narzędzi kamiennych w Ameryce Północnej, a jego techniki są powszechnie naśladowane przez współczesnych wytwórców narzędzi kamiennych. Etnograficzne relacje o jego metodach pracy są uważane za kamień z Rosetty w dziedzinie produkcji narzędzi kamiennych[47].
  • 148 nagrań Kroebera i Watermana (łącznie 5 godzin i 41 minut), na który Ishi mówi, śpiewa i opowiada historie w języku Yahi, Biblioteka Kongresu w 2010 umieściła je w National Recording Registry – to coroczny wybór nagrań, które są „ważne kulturowo, historycznie lub estetycznie”[48].
  • pisarz i krytyk Gerald Vizenor poprowadził kampanię mającą na celu przemianowanie dziedzińca w Dwinelle Hall na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley na „Ishi Court”[49].
  • na cześć Ishiego nazwano obszar dzikiej przyrody w północno-wschodniej Kalifornii, uważany za obszar zamieszkiwany przez przodków jego plemienia[50].
  • Ishi Giant – wyjątkowo duża sekwoja odkryta przez przyrodnika Dwighta M. Willarda w 1993[51]
  • wizerunek Ishiego znalazł się na płaskorzeźbie autorstwa Thomasa Marsha Called to Rise z 1990, zawierającej 20 paneli przedstawiających godnych uwagi mieszkańców i mieszanki San Francisco. Umieszczono ją na fasadzie 25-piętrowego wieżowca przy 235 Pine Street w San Francisco[49].

W kulturze popularnej edytuj

Filmy edytuj

  • Ishi: The Last of His Tribe wyemitowany 20 grudnia 1978 w NBC[52][53].
  • The Last of His Tribe (1992)[54][55].
  • Ishi: The Last Yahi (1992) – film dokumentalny[56][57].
  • In Search of History: Ishi, the Last of His Kind (1998) – telewizyjny film dokumentalny[58].

Literatura edytuj

  • Apperson Eva Marie Englent, We Knew Ishi, Red Bluff, Kalifornia: Walker Lithograph Co 1971 (synowa „Jednookiego” Jacka Appersona, który w 1908 roku splądrował wioskę Ishi)[59]
  • Collins David R.; Bergren Kristen, Ishi: The Last of His People, Greensboro, Karolina Północna: Morgan Reynolds 2000. ISBN 978-1-883846-54-1 . OCLC 43520986[60]
  • Kroeber Theodora; Kroeber Karl, Ishi in Two Worlds: a biography of the last wild Indian in North America. Berkeley: University of California Press 2002. ISBN 978-0-520-22940-2[61]
  • Ishi: Last of His Tribe, il. Ruth Robbins, Parnassus Press, Berkeley, Kalifornia 1964[62][63]
  • Ishi the Last Yahi: A Documentary History, red. Roberta Heizera i Theodory Kroeber, 1981, zawiera dodatkowe materiały naukowe[27]
  • Merton Thomas, Ishi Means Man, Greensboro, Karolina Północna: Unicorn Press 1976[64].

Powieści edytuj

  • Othmara Franza Langa, Meine Spur löscht der Fluss (1978) – powieść dla młodzieży w języku niemieckim[65]
  • Lawrence Holcomb, The Last Yahi: A Novel About Ishi (2000)[66]

Produkcje sceniczne edytuj

  • Ishi (2008), sztuka napisana i wyreżyserowana przez Johna Fishera, była wystawiana w dniach 3–27 lipca 2008 w Theatre Rhinoceros w San Francisco. W recenzji w „San Francisco Chronicle” napisano, że sztuka ta „jest zaciekłym, dramatycznym aktem oskarżenia wobec najbrzydszej części historii Kalifornii”[67]

Muzyka edytuj

Komiks edytuj

  • Osamu Tezuka, The story of Ishi the primitive man, 1975[69]

Przypisy edytuj

  1. ↑ 40 Years After The Genocide That Killed His People, Ishi Stepped From The Woods [online], All That's Interesting, 10 lutego 2013 [dostęp 2019-02-22] (ang.).
  2. ↑ Native History: Ishi Emerges from Mountains and Enters the White World [online], IndianCountryToday.com [dostęp 2019-02-22] (ang.).
  3. ↑ Ishi Facts [online], biography.yourdictionary.com [dostęp 2019-02-22].
  4. ↑ a b c d e f The Story of Ishi - Special Topics - A History of UCSF [online], history.library.ucsf.edu [dostęp 2022-12-08].
  5. ↑ a b c The Story Of Ishi, The “Last” Native American [online], All That's Interesting, 10 lutego 2013 [dostęp 2019-02-22] (ang.).
  6. ↑ Ishi [online], biography.yourdictionary.com [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  7. ↑ a b Gary Kamiya, Ishi, last 'wild' Indian, found refuge in S.F. [online], SFGATE, 6 września 2014 [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  8. ↑ ISHI: A Real-Life Last Of The Mohicans [online], www.mohicanpress.com [dostęp 2022-12-08].
  9. ↑ Richard Burrill, Ishi Rediscovered, Sacramento, California 2001, ISBN 1-878464-51-5, OCLC 36590679 [dostęp 2022-12-08].
  10. ↑ sc26402 [online], archives.csuchico.edu [dostęp 2022-12-08] (pol.).
  11. ↑ Ishi Discovery Site, at the Charles Ward Slaughterhouse, Oroville, CA | Ghostarchive [online], ghostarchive.org [dostęp 2022-12-08].
  12. ↑ a b FIND A RARE ABORIGINE.; Scientists Obtain Valuable Tribal Lore from Southern Yahi Indian., „The New York Times”, 7 września 1911, ISSN 0362-4331 [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  13. ↑ Taken from the Butte County Historical Society Diggin’s [online], Oroville Mercury-Register, 18 kwietnia 2006 [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  14. ↑ Discovery of Ishi, the Last of His Tribe | Ghostarchive [online], ghostarchive.org [dostęp 2022-12-08].
  15. ↑ Ad Kessler Interview | California Revealed [online], californiarevealed.org [dostęp 2022-12-08].
  16. ↑ Ad Kessler Interview. Ruby Swartzlow 1971-03-26. [dostęp 2022-12-08].
  17. ↑ sc3643 [online], archives.csuchico.edu [dostęp 2022-12-08] (pol.).
  18. ↑ Conversations with the Past [online], anchr [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  19. ↑ 100th Anniversary of Ishi's Discovery | California Museum [online], web.archive.org, 16 września 2011 [dostęp 2022-12-08] [zarchiwizowane z adresu 2011-09-16].
  20. ↑ Foundations of Anthropology at the University of California [online], bancroft.berkeley.edu [dostęp 2022-12-08].
  21. ↑ History of UCSF | UC San Francisco [online], www.ucsf.edu [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  22. ↑ National Endowment for the Humanities, The San Francisco call. [volume] (San Francisco [Calif.]) 1895-1913, August 26, 1912, Image 14, 26 sierpnia 1912, ISSN 1941-0719 [dostęp 2022-12-08].
  23. ↑ a b Karl Kroeber, Clifton B. Kroeber, Ishi in three centuries, Lincoln: University of Nebraska Press, 2003, ISBN 0-8032-2757-4, OCLC 50669977 [dostęp 2022-12-08].
  24. ↑ Black-and-white negative [online], portal.hearstmuseum.berkeley.edu [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  25. ↑ Ishi’s Return Home: The 1914 Anthropological Expedition Story by Richard Burrill [online], www.ishifacts.com [dostęp 2022-12-08].
  26. ↑ Book Review: Ishi’s Return Home, by Richard Burrill [online], HistoryNet, 25 listopada 2014 [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  27. ↑ a b Robert F. Heizer, Theodora Kroeber, Ishi, the last Yahi : a documentary history, Berkeley: University of California Press, 1979, ISBN 0-520-03296-9, OCLC 5077569 [dostęp 2022-12-09].
  28. ↑ Hearst-Selig News Pictorial, No. 30. Selig Polyscope Company. 1915-04-15. [dostęp 2022-12-08].
  29. ↑ Jan Olsson, Los Angeles Before Hollywood: Journalism and American Film Culture, 1905 to 1915, National Library of Sweden, 2008, ISBN 978-91-88468-06-2 [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  30. ↑ Ishi in Two Worlds, 50th Anniversary Edition [online] [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  31. ↑ E. Sapir, TERMS OF RELATIONSHIP AND THE LEVIRATE, „American Anthropologist”, 18 (3), 1916, s. 327–337, DOI: 10.1525/aa.1916.18.3.02a00030 [dostęp 2022-12-08] (ang.).
  32. ↑ Example 1 [online], web.archive.org, 6 października 2015 [dostęp 2022-12-08] [zarchiwizowane z adresu 2015-10-06].
  33. ↑ Home Page [online], web.archive.org, 6 kwietnia 2016 [dostęp 2022-12-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-06].
  34. ↑ Johnny Miller, 49er Lott leaps to Raiders [online], San Francisco Chronicle, 16 marca 2016 [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  35. ↑ Sausalito News 1 April 1916 Edition 02 — California Digital Newspaper Collection [online], cdnc.ucr.edu [dostęp 2022-12-09].
  36. ↑ Clipped From The Western Sentinel, „The Western Sentinel”, Winston-Salem, North Carolina, 28 kwietnia 1916, s. 6 [dostęp 2022-12-09].
  37. ↑ Friday marks 100th anniversary of Ishi’s death [online], Chico Enterprise-Record, 25 marca 2016 [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  38. ↑ Kevin Starr, The Dream Endures: California Enters the 1940s, Oxford University Press, 2002, ISBN 978-0-19-515797-0 [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  39. ↑ Five Views: An Ethnic Historic Site Survey for California (American Indians) [online], web.archive.org, 16 lipca 2006 [dostęp 2022-12-09] [zarchiwizowane z adresu 2006-07-16].
  40. ↑ a b Kevin Fagan, Ishi's Kin To Give Him Proper Burial / Indians to bury brain in secret location in state [online], SFGATE, 10 sierpnia 2000 [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  41. ↑ Anthropology | Smithsonian National Museum of Natural History [online], naturalhistory.si.edu [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  42. ↑ UC Berkeley looks back on dark history, abuse of Yahi man 106 years later [online], The Daily Californian, 1 września 2017 [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  43. ↑ a b 02.05.96 - Ishi apparently wasn't the last Yahi, according to new evidence from UC Berkeley research archaeologist [online], newsarchive.berkeley.edu [dostęp 2022-12-09].
  44. ↑ ARF Newsletter 1996 v3-2 | Home of Archaeology at Berkeley [online], arf.berkeley.edu [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  45. ↑ California Historical Landmark 809: Last Yahi Indian in California [online], noehill.com [dostęp 2022-12-09].
  46. ↑ The Last Yahi Indian Historical Marker [online], www.hmdb.org [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  47. ↑ John Whittaker, American flintknappers: Stone Age art in the age of computers, University of Texas 2004.
  48. ↑ 2010 | View Registry by Induction Years | Recording Registry | National Recording Preservation Board | Programs | Library of Congress [online], Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA [dostęp 2022-12-09].
  49. ↑ a b A. Robert Lee, Loosening the Seams: Interpretations of Gerald Vizenor, Popular Press, 2000, ISBN 978-0-87972-802-1 [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  50. ↑ Ishi Wilderness [online] [dostęp 2022-12-09].
  51. ↑ Ishi Giant Tree - Famous Redwoods [online], famousredwoods.com [dostęp 2022-12-09].
  52. ↑ Local Screenwriter Dies - Ventura Edhat [online], web.archive.org, 6 lutego 2011 [dostęp 2022-12-09] [zarchiwizowane z adresu 2011-02-06].
  53. ↑ Ishi: The Last of His Tribe. Robert Ellis Miller Edward & Mildred Lewis Productions. 1978-12-20. [dostęp 2022-12-09].
  54. ↑ Movie Review - The Last Of His Tribe [online], web.archive.org, 1 marca 2007 [dostęp 2022-12-09] [zarchiwizowane z adresu 2007-03-01].
  55. ↑ The Last of His Tribe. Harry Hook Home Box Office (HBO), River City Productions Inc.. 1992-03-28. [dostęp 2022-12-09].
  56. ↑ Ishi, The Last Yahi [online], web.archive.org [dostęp 2022-12-09] [zarchiwizowane z adresu 2011-07-13].
  57. ↑ Ishi: The Last Yahi. Jed Riffe, Pamela Roberts 1993-04-25. [dostęp 2022-12-09].
  58. ↑ Ishi, the Last of His Kind. SueAnn Fincke. In Search of History. [dostęp 2022-12-09].
  59. ↑ Richard Burrill, Acknowledgments, Appendices, Chapter Notes, Bibliography, Index". Ishi's Untold Story in His First World, Parts I & II, „Chico, CA: The Anthro Company”, 2011, s. 205–296.
  60. ↑ Morgan Reynolds Book Publisher Profile - PublishersArchive.com [online], publishersarchive.com [dostęp 2022-12-09].
  61. ↑ Indian Lands [online], nature.berkeley.edu [dostęp 2022-12-09].
  62. ↑ Finding Aid to the Parnassus Press records, 1930-1989 (bulk 1955-1978) [online], oac.cdlib.org [dostęp 2022-12-09].
  63. ↑ Publisher: Parnassus Press [online], isfdb.org [dostęp 2022-12-09].
  64. ↑ ISHI MEANS MAN by Thomas Merton: Very Good Hardcover (1976) | Terra Firma Books [online], www.abebooks.com [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  65. ↑ Othmar Franz Lang, Meine Spur löscht der Fluss, Zürich, Köln 1978, ISBN 978-3-545-33072-6, OCLC 74411806 [dostęp 2022-12-09].
  66. ↑ L.D. HOlcomb, The last Yahi : a novel about Ishi : a novel based on the last stone age Yahi who gave himself up to civilization at a slaughterhouse in Oroville, California, on August 29, 1911, and became known to the world as Ishi, San Jose [Calif.]: Writers Club Press, 2000, ISBN 0-595-12766-5, OCLC 47213385 [dostęp 2022-12-09].
  67. ↑ Robert Hurwitt, 'Ishi,' gripping drama at Theatre Rhino [online], SFGATE, 14 lipca 2008 [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  68. ↑ Mount Kimbie and share their video for ‘Blue Train Lines’ featuring King Krule [online], DIY [dostęp 2022-12-09] (ang.).
  69. ↑ The Story of Ishi｜MANGA｜TEZUKA OSAMU OFFICIAL [online], TezukaOsamu.net(EN) [dostęp 2022-12-09] (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ishi&oldid=72123796”