Wikipedia

Kapituła kolegiacka w Środzie Wielkopolskiej

Kapituła kolegiacka w Środzie Wielkopolskiej – jedna z kapituł w archidiecezji poznańskiej, druga w starszeństwie po kapitule katedralnej, ufundowana w XV wieku przez króla Władysława Jagiełłę. Kościołem kapitulnym jest kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Środzie Wielkopolskiej.

Przedstawienie kościoła kolegiackiego w Środzie Wielkopolskiej ze stuły jubileuszowej ks. infułata Aleksandra Raweckiego

Erygowanie kapituły edytuj

Według niepisanej tradycji do powstania kapituły kolegiackiej w Środzie miało przyczynić się wydarzenie opisane przez Jana Długosza[1]. W 1419 król Władysław Jagiełło wracał ze swoim orszakiem z Poznania do Krakowa. Po drodze, we wsi Tulce, w orszak królewski uderzył piorun. Zginęło dwóch królewskich służących oraz ponad dziesięć koni. Sam król nie doznał poważniejszego uszczerbku na zdrowi, choć – według kronikarza – miał na moment stracić przytomność. Jak wyjaśnia Długosz, całe wydarzenie było rozpatrywane jako znak od Boga albo z powodu ślubu króla z Elżbietą Granowską, albo z powodu wątpliwości króla na temat wiary. Po wszystkim Jagiełło złożył obietnicę ufundowania, jako dziękczynienie, kolegium kanoników.

Środa, jako miasto królewskie, obdarzona była przez polskich królów szczególnymi względami. Po fundacji miasta na prawie niemieckim przed 1233 rokiem, wybudowano także nowy kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Przy kościele istniała już wówczas plebania, którą król – jako patron – obdarzał znaczne osobistości ze swego dworu lub kancelarii.

Pierwsze próby erygowania kolegiaty znane są od dnia 11 listopada 1421, gdy mieszczka Anna, wdowa po Mikołaju Anderlinie, wyznaczyła pełnomocnika przez konsystorzem w Poznaniu w sprawie darowizny na rzecz powstania albo kolegium mansjonarzy albo kanoników w Środzie. Ten fakt zbiega się ze staraniem miejscowego proboszcza i kanonika poznańskiego Bartłomieja Rynka (zm. 1426). Ks. Rynek gotów był z własnego majątku ufundować i uposażyć kapitułę kolegiacką.

Prośba ks. Rynka skierowana została do króla Władysława Jagiełły, a ten przekazał ją prymasowi Mikołajowi Trąbie i biskupowi poznańskiemu Andrzejowi Łaskarzowi z Gosławic. Ponieważ biskup Łaskarz musiał wyjechać na sobór do Pawii, dokument erygujący kolegiatę wystawił 13 listopada 1423 Mikołaj Kicki, archidiakon poznański[2].

Kapituła składała się z prepozytury, dziekanii i pięciu kanoników.

Zatwierdzenie kapituły nastąpiło: przez patrona, czyli króla Władysława Jagiełłę, 17 lipca 1425[3]; przez stronę kościelną, czyli biskupa poznańskiego Stanisława Ciołka, 20 listopada 1428[3].

W kolejnych latach kapituła będzie się składała z trzech prałatur: prepozyta, dziekana i kustosza, oraz siedmiu kanonikatów, w tym dwa z uposażenia dóbr parafii w Murzynowie Kościelnym.

Prawo prezenty na poszczególne urzędy przysługiwało: królowi – na prepozyta; magistratowi miasta Środy – na dziekana; kapitule (dziekanowi i kanonikom) – na kustosza oraz na cztery kanonikaty ( fundacji Brodowo, Piątkowo i dwa Murzynowo Kościelne); rodzinom Kamieńczyków (Kamienicznych?) i Wronowskich (Wnorowskich?) – na dwa kanonikaty, Naramowskim, a później Szylingom – na jeden kanonikat.

Kapituła przez wieki edytuj

Prepozyt kapituły, który był także proboszczem, nie rezydował zazwyczaj w Środzie.

Troskę o duszpasterstwo przy kościele kolegiackim powierzono dziekanowi oraz kustoszowi. Poza tym w parafii miało być dwóch wikariuszy: jeden utrzymywany przez kapitułę i jeden utrzymywany przez proboszcza.

Z wyjątkiem prepozytów nie znamy bliżej składu osobowego kapituły.

Reforma składu kapituły nastąpiła pod koniec XVIII wieku. Biskup Ignacy Raczyński potwierdził istnienie trzech prałatur: prepozyta, dziekana i kustosza oraz trzech kanonikatów. Jeden kanonik miał stale rezydować w Murzynowie Kościelnym.

W 1829 prepozyt średzki, ks. Teofil Wolicki, został wyniesiony na stolice biskupie w Gnieźnie i Poznaniu. Wówczas kapituła składała się już tylko z kustosza i jednego kanonika.

W 1839 z kapituły pozostał tylko proboszcz i prepozyt, ks. Marceli Weychan. W okresie zaborów nie było nowych nominacji do kapituły.

Wraz ze śmiercią ks. Weychana w roku 1890 kapituła przestała istnieć. Zgodnie jednak z ustawodawstwem kościelnym, wygaśnięcie fundacji kapituły następuje po stu latach od śmierci ostatniego kanonika. We wtorek, 5 czerwca 1962, arcybiskup Antoni Baraniak ponownie reaktywował kapitułę w Środzie poprzez mianowanie i instalację nowych kanoników. W jej skład weszło wówczas czterech kanoników gremialnych oraz trzech kanoników honorowych.

Prepozyci edytuj

Dziekani[6] edytuj

  • Łukasz z Poznania
  • Jan Razek (około 1527)
  • Michał Sławiński (Sławieński?; 1567–1570)
  • Andrzej Maciejewicz (1679-1703)
  • Franciszek Balcerowicz (1703-1709)
  • Maciej Szymański (1710-1735)
  • Franciszek Moliński (1735-1765)
  • Daniel Ansiewicz[8] (1816–1828)
  • Szymon Ullin (1839?–1843 lub 1844)
  • Teofil Kegel (1847)

Kustosze[6] edytuj

  • vacat 1698-1702
  • Ludwik Bogurski (1702-1708)
  • Jakub Mędelski (1708-1735)
  • Michał Leporowski (1735-1740)
  • Jakub Józef Goździcki (1740-1751)
  • Daniel Ansiewicz[8] (1803–1816)
  • Antoni Leporowski

Kanonicy edytuj

  • Jakub Wygonowski (XV w.; być może od 1433)
  • Andrzej Jagat (XV w.)
  • Stanisław (zm. w 1449)
  • Mikołaj Hesken z Kościana (XV w.; być może od 1454)
  • Mikołaj Sobocki (XV w.)
  • Mikołaj Peszel XV w.)
  • Paweł Peszel (zm. w 1465)
  • Mikołaj Czepel[9] (XVI w.)
  • Maciej Baranek (XVI w.)
  • Michał Kowalewski (XV w.)
  • Jan Rybiński (XVI w.)
  • Jan Siekierzecki (XVI w.)
  • Tomasz Goczałkowski (XVI w.– zm. 1525)
  • Wojciech z Osiecznej (XVI w.)
  • Stanisław Gerlin (XVI w.)
  • Stanisław Mielżyński (XVI w.)
  • Maciej Vinaritius Winiarzewicz (XVI w.)
  • Augustyn (XVI w.)
  • Jan Trestkowski (XVI–XVII w.)
  • Jan Kierzek (XVII w.)
  • Mikołaj Gostinius[10] (1659-1662)
  • Michał Hypszer (XIX w.)
  • Arnold Marcinkowski
  • Zbigniew Wroniewicz
  • Franciszek Kowalczyk

Strój edytuj

 
Dystynktorium Kapituły kolegiackiej w Środzie Wielkopolskiej

Od 1962 strój składał się z czarnej sutanny obszytej amarantową lamówką i guzikami w tym samym kolorze. Do tego czarny mantolet z amarantowymi wypustkami z przodu oraz przy otworach na ręce. Pas w kolorze amarantowym. Rokieta z amarantowym podbiciem Biret czarny z pomponem w kolorze amarantowym.

Kanonikowi przysługiwał pierścień oraz dystynktorium. Składa się ono z czterech białych emaliowanych lilii andegaweńskich oraz na przemian ułożonych czterech srebrnych orłów. Pośrodku na niebieskim tle otoczonym srebrnym wieńcem laurowym wyobrażenie Matki Bożej Wniebowziętej w formie z obrazu w główmy ołtarzu kolegiaty. Nad dystynktorium złota korona królewska w stylu gotyckim, pod którą przechodzi złoty łańcuch.

W 1997 w stroju zmieniono mantolet na fioletowy mucet.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2022-02-06].
  2. ↑ Antoni Gąsiorowski (red.), Tomasz Jasiński (red.), Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski T.8 Zawiera dokumenty nr 774-1074 z lat 1416–1425, Poznań, 1989 [dostęp 2022-02-03] (pol.).
  3. ↑ a b Franciszek Piekosiński (red.), Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski T.5 Zawierający dokumenta z lat 1400–1444, Poznań, 1908 [dostęp 2022-02-03] (pol.).
  4. ↑ W latach 1536-1539 był także kustoszem kapituły katedralnej w Poznaniu.
  5. ↑ Zmarł w 1642 i został pochowany, jako kanonik warszawski oraz gnieźnieński (św. Jerzego), w katedrze w Warszawie. Do II wojny światowej znajdowało się w niej jego epitafium.
  6. ↑ a b c Wojciech Lis, Skład osobowy kapituły kolegiackiej w Środzie w pierwszej połowie XVIII w., „Saeculum Christianum”, 29 (1), 2022, s. 221–232, DOI: 10.21697/sc.2022.29.1.17, ISSN 2720-0515 [dostęp 2023-04-09].
  7. ↑ Kozierowski, Stanisław, 1874-1949., Szematyzm historyczny ustrojów parafjalnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej, Nakł. autora, 1935, OCLC 46491751 [dostęp 2023-04-09], Mylnie podaje nazwisko jako Wiśniowiecki (s. 410).
  8. ↑ a b Tomasz Nawracała, Si duo faciunt idem, non est idem. Duszpasterze średzkiej kolegiaty w wieku XIX i początkach wieku XX, Poznań 2021, s. 265-283, ISBN 978-83-66399-34-1.
  9. ↑ W latach 1496-1502 był archidiakonem pszczewskim, a następnie, w latach 1502-1516, archidiakonem śremskim.
  10. ↑ Według księgi zgonów parafii we Włościejewkach, gdzie proboszczem był jego brat, Mikołaj był także prepozytem kapituły.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kapituła_kolegiacka_w_Środzie_Wielkopolskiej&oldid=72688636”