Kartimandua
Kartimandua (Cartimandua, Cartismandua) – królowa brytyjskiego plemienia Brygantów (Yorkshire)[1] ok. 43–69 n.e.[2], pierwsza w brytyjskiej historii, która odegrała znaczną rolę w polityce całej wyspy[3]. Jej dziadkiem był król Bellnorix[2].
 Karatakus przekazany Rzymianom przez Kartimanduę, królową Brygantów – rycina F. Bartolozziego, British Museum | |
| królowa Brygantów | |
| Okres |
od 43 n.e. |
|---|---|
| Dane biograficzne | |
| Mąż |
Ventius |
| Małżeństwo |
Vellocatus |
Imię
edytujJej imię mogło zostać stworzone z celtyckiego źródłosłowu carti- „ścigać, gonić, wydalać” oraz mandu- „kucyk”[4]. Imię mogło oznaczać zadbanego kucyka[5].
Życiorys
edytujWiadomości o niej pochodzą z pism Publiusza Korneliusza Tacyta. Stąd wiadomo, że Bryganci zamieszkujący tereny północnej Anglii byli największym plemieniem na Wyspach Brytyjskich. Kartimandua została ich królową podczas najazdu Rzymian na Wyspy Brytyjskie w 43 n.e. za panowania cesarza Klaudiusza. Wraz z jedenastoma innymi plemionami zawarła z Rzymianami pokój, co opisano w inskrypcji na Łuku Klaudiusza[6]. Traktatowa lojalność wobec Rzymu stwarzała tym plemionom pewną autonomię na zasadach państwa klienckiego[2][6].
W 48 n.e. wojska rzymskie pomogły jej zażegnać konflikty wewnątrz plemienia[7].
W 51 n.e. wódz plemienia Katuwelaunów – Karatakus, ostatecznie pokonany przez Rzymian, szukał schronienia u Brygantów. Kartimandua podjęła jednak decyzję o wydaniu go Rzymianom, co znacznie osłabiło jej popularność wśród współplemieńców. Za tę oznakę lojalności otrzymała jednak od Rzymian odpowiednie wynagrodzenie[2] oraz zobowiązanie do udzielenia zbrojnej pomocy przeciwko jakimkolwiek wrogom[2]. Biła monetę z własnym wizerunkiem[8].
Między rokiem 52 a 57 Ventius, mąż Kartymandui, z którym współrządziła, dwukrotnie próbował ją odsunąć od władzy[2]. W tym czasie rozwiedli się, a Kartimandua rządziła samodzielnie[5]. Ventius kontrolował duże obszary północnej Brytanii, a Kartimandua uzyskała potwierdzenie panowania nad Brygantami od cesarza Klaudiusza[8]. Interweniujący w sprawie Kartimandui Rzymianie wysłali pomoc wojskową, najpierw oddziały pomocnicze, a następnie Legion IX Hispana[5] pod dowództwem Cezjusza Naziki. Dzięki ich wsparciu Kartimandua była w stanie utrzymać się przy władzy[2][9]. Za tę pomoc odwdzięczyła się po wybuchu powstania pod wodzą Budyki, nie uczestnicząc w nim, co umożliwiało zabezpieczenie sił rzymskich od północy[2].
Możliwe, że Kartimandua i Ventius pogodzili się i współrządzili do roku 69[7], kiedy to królowa związała się z dawnym giermkiem Ventiusa, Vellocatusem[2]. Inne opracowania przekazują informację, że związała się z Vellocatusem ok. 60 n.e., może nawet jeszcze przed powstaniem Budyki[5]. Według Tacyta nienawiść upokorzonego Venutiusa dodatkowo wzbudziło uwięzienie przez królową jego braci i krewnych. Jego stronnicy na wezwanie najechali królestwo Kartimandui[7]. Ventius wykorzystał moment chaosu politycznego po zgonie Nerona w 69 n.e., podżegając Brygantów do buntu przeciw królowej. Mimo ponownego zwrócenia się o pomoc do Rzymian, Kartimandua nie otrzymała wsparcia. Przysłane wojska pomocnicze (auxilia) nie zdołały stłumić rebelii, wskutek czego Kartimandua utraciła tron i ostatecznie osiadła w rzymskim forcie Deva (obecnie Chester)[2]. Dwa lata później Rzymianie zajęli Brytanię, pokonując Brygantów w bitwie[1].
W słowach Tacyta na temat Kartimandui pobrzmiewa uprzedzenie autora w stosunku do kobiet. Miała ją motywować żądza, a poddani odrzucili ją ze względu na płeć, mimo że kobiece rządy w czasie epoki żelaza były akceptowane i skuteczne. Opisując przekazanie Kataraktusa Rzymianom, Tacyt określił Kartimanduę jako zdrajczynię[6]. Dalsze jej losy są nieznane[2].
W popkulturze
edytujJej historia została opisana w powieści Barbary Erskine Daughters of Fire[10]. Pojawia się w niewielkiej, ale ważnej roli w książce George'a Shipwaya The Imperial Governor jako kochanka i sojuszniczka dowódcy rzymskiego Swetoniusza Paulinusa[11].
Została wspomniana w powieści Lindsey Davis The Jupiter Myth, w opisie rządów Sekstusa Juliusza Frontinusa po powstaniu Brygantów[12].
Wspomniano ją w miniserialu telewizyjnym I, Claudius oraz serialu Britannia[13].
Jest też główną bohaterką powieści Georginy Hutchinson Cartimandua[14].
W 2018 w York Dungeon, dawnym lochu przeznaczonym na centrum kulturalno-edukacyjne, poświęcono jej serię przedstawień[15].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Kartymandua [online], www.smolec.pl [dostęp 2021-10-24].
- ↑ a b c d e f g h i j k Ellen Castelow: Cartimandua (Cartismandua). historic-uk.com. [dostęp 2016-07-12]. (ang.).
- ↑ I.A. Richmond, Queen Cartimandua, „The Journal of Roman Studies”, 44, 1954, s. 43–52, DOI: 10.2307/297554, ISSN 0075-4358, JSTOR: 297554 [dostęp 2021-10-24].
- ↑ Xavier Delamarre, Dictionnaire de la Langue Gauloise, Editions Errance, 2003.
- ↑ a b c d Cartimandua - Queen of Brigantia [online], The Vindolanda Trust [dostęp 2021-10-24] (ang.).
- ↑ a b c Cartimandua, Queen of the Brigantes [online], English Heritage [dostęp 2021-10-24].
- ↑ a b c Cartimandua, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
- ↑ a b Marian B. Michalik, Maria Żmigrodzka, Kronika kobiet, wyd. 1, Warszawa: Wydawn. „Kronika”, 1993, ISBN 83-900331-5-1, OCLC 49931249 [dostęp 2021-10-24].
- ↑ Tacyt: Roczniki XII, 32-40.
- ↑ Daughters of Fire [online], Goodreads [dostęp 2021-10-24].
- ↑ Imperial Governor - George Shipway [online], Santa Fe Writers Project [dostęp 2021-10-24] (ang.).
- ↑ The Jupiter Myth [online], Lindsey Davis, 21 marca 2013 [dostęp 2021-10-24].
- ↑ What’s the real history behind ‘Britannia’? [online], HistoryExtra [dostęp 2021-10-24] (ang.).
- ↑ Georgina Hutchison, Cartimandua, BGU, Limited, listopad 2012, ISBN 978-1-84846-019-5 [dostęp 2021-10-24] (ang.).
- ↑ Meet Cartimandua, killer queen of the Brigantes, in new show at York Dungeon [online], York Press [dostęp 2021-11-07] (ang.).