Kult płodności – jedna z form kultu religijnego cechująca się oddawaniem czci różnym przejawom i źródłom płodności, jak np. urodzaj, deszcz, Słońce, Księżyc, wody, roślinność, gleba, kobieta itp. Jest on jednym z najbardziej rozpowszechnionych i najstarszych kultów religijnych na świecie.

Systematyka

edytuj

Klasyfikacja kultów płodności – ze względu na złożoność zjawiska – nie jest prosta. Ogólnie rzecz biorąc, możemy je dzielić według:

  • źródła – np. kulty roślinności, chtoniczne, zwierząt, Wielkiej Matki, falliczne, atmosferyczne, akwatyczne.
  • celu – np. kulty agrarne, rybołówstwa, polowania, porodów.

Rodowód

edytuj
 
Wenus z Laussel – jedna z najstarszych personifikacji płodności

Jak dowodzą wykopaliska archeologiczne, kult płodności występował lub mógł mieć swe początki w okresie górnego lub końcowego paleolitu. Znalezione na stanowiskach archeologicznych Willendorf, Dolní Věstonice, Kostionki, Buriet figurki tzw. Wenus oraz liczne ryty naskalne – np. Wenus z Laussel – świadczą o rozpowszechnieniu tego kultu na dużym obszarze[1]. Także niektóre freski na ścianach jaskiń sugerują występowanie kultu zwierzęcej płodności związane zapewne z magią łowiecką.

W okresie mezolitu i neolitu wraz z pojawieniem się uprawy roślin i hodowlą zwierząt na pierwszy plan wysunęły się kulty agrarne. Odkryte na ścianach świątyni w Çatalhöyük z ok. 7000 lat. p.n.e. freski oraz przedstawienia tutejszej bogini w trzech postaciach świadczą o istnieniu zorganizowanego już kultu. Na ślady kultu płodności natrafiono także w Hacilar i w Tell Halaf. Znalezione w tych miejscach figurki kobiece mogą świadczyć o kulcie Wielkiej Bogini Matki[2]. Kobiece posążki odkryto także w Beludżystanie i w zachodnich Indiach na stanowisku tzw. kultury Kulli. Kult płodności istniał także zapewne w prearyjskich kulturach Mohendżo Daro i Harrappy[3].

Obok kultu Wielkiej Bogini rozwijał się także na neolitycznym Bliskim Wschodzie kult boga-byka lub boga-barana. Jednym z takich kultów był kult Apisa w starożytnym Egipcie, istniejący już zapewne w okresie predynastycznym. U neolitycznych ludów pasterskich na pierwszy plan wysunęły się kulty płodności zwierzęcej.

Charakterystyka

edytuj

Hierogamia

edytuj

Hierogamia, czyli boskie małżeństwo, jest jednym z najbardziej charakterystycznych kultów płodności. Odzwierciedla ona pierwotną parę boską, tzw. Wielkich Rodzicieli Wielkiej Matki i Wielkiego Ojca, źródło i krzewicieli wszelkich form życia. Uosabiają oni w wielu związek typu:

Rytualnym odzwierciedleniem mitycznego aktu boskiego małżeństwa jest ceremonia małżeństwa i jego konsumpcja, a w sensie zbiorowym rytualna orgia[4]. Jak podaje Frazer rytuał świętych zaślubin odbywał się na wyspie Letar na początku pory deszczowej[5].

Wegetacja i zmartwychwstanie bóstwa

edytuj
 
Kapłan podlewający rośliny kiełkujące z mumii Ozyrysa. Świątynia Izydy w File

Tajemnica cyklu wegetacji oraz związane z nim obumieranie i odradzanie się roślin stała się źródłem dla powstania koncepcji odradzających się bóstw (czasami wskrzeszanych w mitach) takich jak:

Należą one zdaniem Eliadego do najważniejszych motywów scenariuszy mitycznych i rytualnych.

W starożytnym Egipcie obchodzono w czasie maksimum wylewu Nilu – który był uważany za wcielenie Ozyrysa – święto Chojak. Święto to wiązało się oprócz kultu Ozyrysa także z rozpoczęciem prac rolniczych[6]. Sumerowie a później Akadyjczycy na początku wiosny, tj. w miesiącu Nisan urządzali obrzędy związane z cyklami pór roku i odnową roślinności. W świątyni Astarte w Byblos co roku opłakiwano, jak pisze Frazer, śmierć Adonisa.

Kulty te na Bliskim Wschodzie stały się w czasach hellenistycznych i rzymskich źródłem misteriów antycznych.

Księżyc i płodność

edytuj

Księżyc od zarania dziejów wiązany był z płodnością. Można tu powiedzieć za Eliadem, że ponad 15 tysięcy lat przed odkryciem rolnictwa został zastosowany do celów praktycznych cykl księżycowy[7]. W wielu religiach świata bóstwa lunarne, jak np. Alahtin u Indian Czumaszów z Kalifornii, Anignat u alaskańskich Eskimosów, indyjska Anumati, egipski Chonsu, Chia u Czibczów, Ixmucane u majańskich Indian Kicze, Njingon u Fangów, sumeryjski Nanna były zarazem bóstwami łączonymi z płodnością (także płodnością kobiet). Na związek księżyca z płodnością świadczyć może choćby święto nowiu obchodzone przez kobiety u Pigmejów ku czci bogini księżyca Pe, nazywanej „matką płodności”[8], czy wierzenia Papuasów, że księżyc wywołuje menstruację u kobiet[9].

Matka zboża

edytuj

Z kultem płodności wiąże się także wierzenie o ukrytej sile tkwiącej w płodach rolnych, a zwłaszcza w zbożu. Ta „ukryta siła” często bywa uosabiana jako tzw. „matka zboża” lub „duch zboża”. Kult ten jest znany u wielu ludów świata. Birmańscy Karenowie wierzą, że na polach ryżowych mieszka tzw. Kelah „duch ryżu” i jeżeli ryż zaczyna wysychać, to oznacza, że duch je opuścił. W celu ponownego jego sprowadzenia odmawiają specjalną modlitwę. W Malezji odprawia się obrzędy związane z tzw. „duszą ryżu-dziecka” i „matki ryżu-dziecka”. Podobne wierzenia są także znane w folklorze europejskim. W Szkocji jak podaje Frazer ostatnią garść zboża nazywa się „staruchą”. a ostatni snop u Słowian „Matką Zboża”[10].

Fallizm

edytuj

Jednymi z ciekawszych form tego kultu są tzw. kulty falliczne, związane z kultem penisa jako źródła płodności. W kulturach wysoko rozwiniętych kult ten miał charakter wiejski i ludowy (grecki Priap, japoński Dōsojin). Kulty te znane są między innymi w Afryce – Kem, Ibudu; w Ameryce Środkowej – Baklum Chaam u Majów, Icelaca w Hondurasie; w Ameryce Południowej – Pamuri Mahse u Desanów; drawidyjski Gansam.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Mircea Mircea Eliade: Historia wierzeń i idei religijnych. Warszawa: PAX, 1988–1995, s. t. I, Od epoki kamiennej do misteriów eleuzyńskich, s. 16-18.
  2. Zob. tenże, s. 32–34.
  3. Zob. James, E.O, Starożytni bogowie, s. 44–45.
  4. Zob. Eliade, Traktat, § 136, s. 348–350., Frazer, Złota gałąź, rozdz. XIII.
  5. Zob. opis w Traktacie Eliadego na str. 135.
  6. Zob. E.O. James, Starożytni bogowie, s. 130–133.
  7. Zob. M. Eliade, Historia, t. I, s. 18.
  8. Zob. Trilles, Les pygmées, s. 112, 113, 115 i ns.
  9. Zob. Eliade, Traktat, s. 168.
  10. Zob. Frazer, Złota gałąź, rozdz. 39.

Bibliografia

edytuj
  • Michell Brezillon: Encyklopedia kultur pradziejowych. Warszawa: WAiF, 1981.
  • Mircea Eliade: Traktat o historii religii. Warszawa: Książka i Wiedza, 1966.
  • Mircea Eliade: Historia wierzeń i idei religijnych. T. 1-3. Warszawa: PAX, 1988–1995.
  • James George Frazer: Złota gałąź. Warszawa: PIW, 1969.
  • Edwin Oliver James: Starożytni bogowie. Historia rozwoju i rozprzestrzeniania się religii starożytnych na Bliskim Wschodzie i w basenie śródziemnomorskim. Warszawa: PWN, 1970.
  • Marjorie Leach: Uniwersalny leksykon bóstw. Poznań: Oficyna Wydawnicza ATENA, 1998. ISBN 83-85414-30-4.
  • J. Bidez, Franz Cumont, Les mages hellénisés, Bruksela 1938.
  • R. Briffault, The Mothers. A study of origins sentiments and institutions, Londyn 1927.
  • Albert Dieterich, Mutter Erde, B.G. Truebner, Lipsk, 1925.
  • James George Frazer, The Worship of Nature, Macmillan & Co., Londyn 1927.
  • James George Frazer, The Belief in Immortality, t. 1, Londyn 1913.
  • William Warde Fowler, „The Religious Experience of the Roman People”, Macmillan & Co., Londyn 1911.
  • Michel Granet, Fêtes et chansons anciennes de la Chine, Paryż 1920.
  • Andrew Lang, Myth, Rytual and Religion, Londyn 1887.
  • Wilhelm Mannhardt, Wald- und Feldklulte, Gebrüder Bornträger, Berlin 1875.
  • Herbert Gordon May, The Fertility Cult in Hosea, „American Journal of Semitic Language and Literatures”, University of Chicago Press, Chicago 1932, t. XLVIII.
  • Martin Persson Nillson, History of Greek Religion, Clarendon Press, Oxford 1925.
  • Raffaele Pettazzoni, Dio, t. 1: L’Essere Celeste nelle credenze dei popoli primitivi, Societá Athaeneum, Roma 1922.
  • John Eric Thompson, Mexico before Cortez: An Account of the Daily Life, Religion and Ritual of the Aztecs, Charles Scribner’s Sons, Londyn i Nowy Jork, 1935.
  • H. Trilles, Les Pygmées et la forêet equatoriale, Paris 1932.
  • Alice Werner, African Mythology, Boston 1925.