Muton (geomorfologia)

pagórek polodowcowy
(Przekierowano z Muton (geologia))

Muton, baraniec, barani łeb, bochen skalny[a], wygład tarczowy[a] (fr. roche moutonnée)[1] – forma ukształtowania powierzchni Ziemi powstała w wyniku działalności lodowca (procesy glacjalne); oszlifowany, podłużny pagórek lub garb o długości od kilku do kilkuset metrów i wysokości do kilkuset metrów[2].

Schemat powstawania mutonu. Na czerwono oznaczono kierunek ruchu lodowca, a na niebiesko powierzchnię szlifowania – detersji.
Muton w Yosemite National Park w Stanach Zjednoczonych.
Muton w Cadair Idris w Walii.
Skalista wyspa o charakterze mutonu (szkier) Dubh Fheith w Hebrydach Wewnętrznych w Szkocji.
Mutony w tatrzańskiej Dolinie Pięciu Stawów (Niżnia i Wyżnia Kopa)

Etymologia edytuj

Nazwa muton pochodzi z języka francuskiego od słowa mouton, oznaczającego owcę[3].

Opis edytuj

Cechą charakterystyczną mutonów są asymetryczny profil podłużny[2][4] i kierunek osi głównej zgodny z kierunkiem ruchu lodowca[5]. Stok proksymalny, czyli ten, od którego strony nadszedł lodowiec, jest łagodny i ma idealnie wygładzoną powierzchnię (wygład lodowcowy)[4], ponieważ był nastawiony na szlifującą działalność lodowca – detersję[2]. Natomiast stok dystalny, czyli przeciwny do proksymalnego jest stromy[2]. Jeżeli wyjściowe wzgórze było niewielkich rozmiarów, lodowiec ześlizgiwał się po stoku dystalnym, szlifując go i dając wygładzoną powierzchnię, jednak jeśli pagór był większych rozmiarów ze stoku odrywane były bloki skalne (detrakcja), dlatego często stoki te są poszarpane[6], a czasem urywiste[4]. Przyczyną powstawania stromego i postrzępionego stoku może być naprzemienne topnienie i zamarzanie lodowca w jego spodniej części[2]. Kiedy lodowiec napotyka na swojej drodze przeszkodę, ta stawia opór, co prowadzi do wzrostu ciśnienia i rozmarzania spągu lodowca[2]. Po przejściu masy lodu przez punkt kulminacyjny wzniesienia ciśnienie zaczyna spadać, w wyniku czego lód z powrotem zamarza i z dalszym ruchem wyrywa fragmenty materiału skalnego z podłoża.[2] Na wygładach lodowcowych mutonów mogą się znajdować rysy lodowcowe i inne drobne formy erozyjne (bruzdy, zadziory)[6].

Proces przekształcania wzniesień w mutony nosi nazwę mutonizacji, a obszar na którym zaszedł jest nazywany zmutonizowanym lub zmutowanym[7].

Barańce występują często w duży skupiskach na niewielkich obszarach i są od siebie oddzielone zagłębieniami zwanymi rynnami międzymutonowymi[6]. Rynny te mogą być wypełnione wodą, tworząc jeziora. Przykładem jezior w rynnie międzymutonowej są Stawki Staszica w Tatrach[2].

Mutonami są również w większości niewielkie, skaliste wyspy, tworzące wybrzeże szkierowe[7], czyli szkiery, występujące np. u wybrzeży Finlandii (Wyspy Alandzkie)[8].

Występowanie edytuj

Mutony zazwyczaj (nie zawsze) wiążą się z działalnością lodowców górskich, ponieważ aby powstały wymagane jest podłoże zbudowane z odpornych skał (przede wszystkim krystalicznych, ale również innych, np. wapień). Mutony występują w Fennoskandii (Finlandia, południowa Szwecja), na półwyspie Labrador, czy w Szkocji. W Polsce barańce można znaleźć w górach objętych zlodowaceniem w plejstocenie – w Tatrach[9][10] (np.: Wyżnia Kopa i Niżnia Kopa) i Karkonoszach (np. pola mutonów w okolicy wsi Łomnica)[11]. Większe mutony w Tatrach nazywane są bulami[2].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. a b Według M. Klimaszewskiego

Przypisy edytuj

  1. roche moutonnée, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-01-18] (ang.).
  2. a b c d e f g h i Mieczysław Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981, s. 666-668, ISBN 83-01-03498-X.
  3. Piotr Łuczyński, Słowa wyzbyte swych znaczeń. Czy warto angielskie terminy naukowe tłumaczyć na język polski?, „Nauka”, Biuro Upowszechniania i Promocji Nauki PAN, 2011, ISSN 1231-8515 [dostęp 2021-01-18].
  4. a b c Piotr Migoń, Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 305, ISBN 978-83-01-14812-6.
  5. Jan Flis, Szkolny słownik geograficzny, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1982, s. 132, ISBN 83-02-00870-2.
  6. a b c Włodzimierz Mizerski, Geologia dynamiczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2019, s. 274, ISBN 978-83-01-20021-3.
  7. a b Mieczysław Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981, s. 886, ISBN 83-01-03498-X.
  8. SZKIERY, encyklopedia.interia.pl [dostęp 2021-01-18] (pol.).
  9. Witold Henryk Paryski, Zofia Radwańska-Paryska, Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004, ISBN 83-7104-009-1.
  10. Mutony w Tatrach, portaltatrzanski.pl [dostęp 2021-01-18] (pol.).
  11. Jan Wieczorek, Wygłady polodowcowe w Kotlinie Jeleniogórskiej, Dzikie Sudety, 23 lutego 2013 [dostęp 2021-01-18].

Bibliografia edytuj