Narodowy Ruch Socjalny

Narodowy Ruch Socjalny (bułg. Народно социално движение, NRS), w polskim piśmiennictwie nazywany także Ruchem Narodowo-Społecznym – bułgarska formacja polityczna, początkowo o charakterze faszystowskim, później nawiązująca do narodowego socjalizmu, utworzona w maju 1932 przez Aleksandyra Cankowa.

Powstanie Narodowego Ruchu Socjalnego

Logo NRS

W czerwcu 1931 Porozumienie Demokratyczne, które sprawowało władzę w Carstwie Bułgarii nieprzerwanie od 1923, przegrało wybory do Zgromadzenia Narodowego. Porażka skłoniła liderów partii do zwołania 15 maja 1932 walnego zjazdu jej członków w celu przedyskutowania przyszłości formacji i określenia strategii działania. Podczas kongresu, który odbywał się w stołecznym teatrze „Renesans”, zwolennicy Aleksandyra Cankowa, który w latach 1923–1926 stał na czele Porozumienia, usiłowali przeforsować jego kandydaturę na nowego lidera ugrupowania. Ich propozycja spotkała się z przeciwem większości delegatów. Wobec braku konsensusu obrady odłożono do następnego dnia. 16 maja okazało się jednak, iż Cankow wraz ze swoimi sympatykami zdecydowali o zwołaniu alternatywnego kongresu w teatrze „Royal”, na który nie zaprosili pozostałych działaczy. W zaistniałej sytuacji członkowie Porozumienia Demokratycznego skupieni wokół Andreja Liapczewa i Atanasa Burowa podjęli decyzję o wyborze nowych władz partyjnych i kontynuowaniu działalności partii bez zbuntowanych delegatów.

Zwolennicy Cankowa, których część wywodziła się z istniejącego w latach 1921–1923 Porozumienia Narodowego, wkrótce potem utworzyli nowe ugrupowanie o nazwie Narodowy Ruch Socjalny. Początkowo formacja wzorowała się na włoskim ruchu faszystowskim, jednak po objęciu władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera w 1933 zorientowała się ku narodowemu socjalizmowi. Stosownie do przyjętego programu członkowie ruchu zmierzali do ustanowienia dyscypliny społecznej i silnej władzy „wodza”. Partia opowiadała się za ingerencją państwa w gospodarkę narodową oraz za ograniczeniem roli parlamentu w zarządzaniu krajem. Organami prasowymi ugrupowania były gazety „Porozumienie Demokratyczne” (bułg. Демократически сговор), „Nowa Bułgaria” (bułg. Нова България) i „Słowo” (bułg. Слово).

Narodowy Ruch Socjalny w latach 1934-1935

Dyktatorskie dążenia Cankowa przypadły do gustu znacznej części wojskowych skupionych wokół Koła Politycznego „Zweno” oraz niektórym działaczom prawicowych frakcji Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego. Niezadowoleni z nieskutecznej polityki sprawującego władzę w kraju Bloku Narodowego, oficerowie i ludowcy opowiadali się za zorganizowaniem zamachu stanu i ustanowieniem rządów autorytarnych. W przeprowadzonych w styczniu 1934 wyborach samorządowych członkowie NRS zdobyli 11,5% głosów, co zostało przez nich zinterpretowane jako sukces wyborczy i dowód wzrostu społecznego poparcia dla celów partii. Pod wpływem tego wydarzenia zwolennicy Cankowa przystąpili do przygotowania przewrotu i przejęcia władzy. Scenariusz zamachu stanu, który zaplanowano na 20 maja 1934 miał przypominać „Marsz na Rzym”, jaki w 1922 zorganizowali zwolennicy Mussoliniego. „Marsz na Sofię” nie doszedł jednak do skutku. Działacze Koła Politycznego „Zweno” oraz Związku Wojskowego uprzedzili sympatyków ruchu i 19 maja przeprowadzili przewrót, który zakończył się powołaniem nowego gabinetu rządowego na czele z Kimonem Geogijewem. Gabinet Georgijewa sprawował władzę autorytarną. 14 czerwca 1934 wydano rozporządzenie o delegalizacji wszystkich partii i ugrupowań politycznych w kraju, co zmusiło działaczy NRS do rozpoczęcia działalności podziemnej.

Nowa sytuacja polityczna skłoniła część zwolenników Cankowa, wśród których znaleźli się m.in. Christo Kałfow i Iwan Rusew, do wystąpienia z NRS i podjęcia współpracy z rządem. Samego Cankowa nie dopuszczono jednak do udziału we władzy, gdyż car Borys III obawiał się jego dyktatorskich dążeń i prohitlerowskich sympatii. Wpływ byłych działaczy ruchu na zarządzanie państwem trwał zaledwie kilka miesięcy. W 1935 Borys III powołał na stanowisko premiera Pencza Złatewa, który nie włączył ich do składu swojego gabinetu.

Narodowy Ruch Socjalny po roku 1935

Zwolennicy NRS podjęli jeszcze jedną próbę zorganizowania zamachu stanu w 1944. Ich plany pokrzyżowało jednak wypowiedzenie Carstwu Bułgarii wojny przez Związek Radziecki (5 września 1944) oraz przejęcie władzy w państwie przez lewicowy Front Ojczyźniany (9 września 1944). Na skutek tych wydarzeń Aleksandyr Cankow opuścił kraj i udał się do Austrii, gdzie zapoczątkował tworzenie prohitlerowskiego rządu na uchodźstwie. Część pozostałych w Bułgarii aktywistów ruchu sformowała grupy bojówkarskie dążące do odsunięcia od władzy komunistów, ale zostały one wkrótce rozgromione przez prosowiecki rząd. Lider NRS Cankow nie powrócił już do ojczyzny. W 1949 wyemigrował do Argentyny, gdzie po dziesięciu latach zmarł.