Pałac na Karłuszowcu
Pałac na Karłuszowcu (właśc. Zespół pałacowo-parkowy dawnego zarządu dóbr hrabiów Henckel von Donnersmarck) – zabytkowy obiekt w Tarnowskich Górach, w dzielnicy Śródmieście-Centrum. Obejmuje zabytkową ulicę Lipową oraz teren ograniczony ulicami: Legionów, Ogrodową i Karłuszowiec, na którym znajdują się: budynek zarządu, willa oraz pałacyk, czyli większość obszaru części Tarnowskich Gór o tej samej nazwie.
 nr rej. A/646/2020 z 15 maja 2020[1]A/1481/92 z 6 sierpnia 1992 (dla Zespołu)[2] B/629/92 z 21 sierpnia 1992 (dla figur)[3] | |
 Pałac na Karłuszowcu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Legionów 35 |
| Styl architektoniczny |
klasycyzm |
| Ukończenie budowy |
1750 |
| Pierwszy właściciel |
Franciszek Ludwik Henckel von Donnersmarck |
| Kolejni właściciele |
hrabiowie Henckel von Donnersmarck |
| Obecny właściciel |
Edukacyjne Centrum Ubioru i Rzemiosła, Zakład Pulmonologii, Przedszkole |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego  | |
Położenie na mapie Tarnowskich Gór  | |
 50°26′27,18″N 18°51′28,23″E/50,440883 18,857842
| |
Historia
edytujKarłuszowiec (niem. Carlshof) niegdyś nosił nazwę Bugaj i był poza granicami Tarnowskich Gór. Tereny te w połowie XVII wieku zakupił Alexander Cucher (od niego wzięła się nazwa zwyczajowa majątek cucherowski) i założył na nich swoje gospodarstwo wraz z dworem. Około 1700 pojawiła się nazwa Majątek „Dorota” od imienia kolejnej właścicielki – Dorothei Baumgart[4].
Potwierdzeniem faktu powstania dworu w XVII wieku jest odkryty podczas remontu napis zawierający nazwisko Teodora Gulby i datę 1689[5].
W 1745 roku dobra te zakupił hrabia Franciszek Ludwik z bytomskiej linii Henckel von Donnersmarck. Szukał on nowej siedziby, bowiem wcześniej skonfiskowano mu siedzibę w bytomskim ratuszu. Hrabia powiększył folwark oraz przebudował dwór na pałac. Prawdopodobnie nazwa Karłuszowiec (Carlshof) pochodzi od imienia ojca hrabiego – Karola Józefa. W pałacu znajdowały się: dom dla rodziny hrabiego, siedziba zarządu majątku oraz kaplica. Proboszcz tarnogórski toczył jednak spór z proboszczem tarnowickim o to, któremu ma podlegać kapelan. Sąd biskupi uznał, że tarnogórskiemu.
Franciszek Ludwik zmarł w 1768, a spadkobiercą został jego młodszy brat Łazarz III. Zamieszkał on jednak z rodziną w pałacu w Siemianowicach. W rezydencji na Karłuszowcu pozostała wdowa, hrabina Leopoldyna von Sobeck und Kornitz, która zmarła w 1792 r.
Kolejnymi mieszkańcami na Karłuszowcu była rodzina de La Valette d’Uclaux spokrewniona zarówno z rodziną Henckel von Donnersmarck, jak i z rodziną von Sobeck und Kornitz. W 1863 r. po wygaśnięciu rodu hrabiów de La Vallete d’Uclaux, Donnermarckowie przenieśli do Karłuszowca zarząd swoich dóbr (wcześniej znajdował się on w Siemianowicach).
W XIX wieku wokół pałacu powstał park (z lat 70. XIX wieku), oficyna bądź mały pałacyk (z ok. 1890, w stylu neorenesansowym), budynek mieszkalny dla urzędników zarządu dóbr oraz okazała willa dla administratora dóbr (z pocz. XX wieku; neoklasycystyczna z elementami secesji).
W 1924 roku Karłuszowiec administracyjnie wcielono do Tarnowskich Gór, a w okresie wojennym mieściła się tu dyrekcja spółki The Henckel von Donnersmarck-Beuthen Estates Limited. W części pomieszczeń urządzono mieszkanie dla ks. Pawła Sapiehy, który mieszkał w nim wraz z poślubioną wtedy małżonką Virgilią Peterson w latach 1933–1936. Tam swe pierwsze lata życia spędziła ich pierworodna córka Maria Krystyna.
Obecnie w pałacu mieści się Zespół Szkół Artystyczno-Projektowych, w willi administratora przedszkole, a w budynkach północnych zakład pulmonologii. Za bramą wjazdową ustawione są ufundowane przez hrabinę Leopoldynę zabytkowe późnobarokowe figury św. Floriana i św. Jana Nepomucena, które dawniej stały przed nieistniejącym już budynkiem szkoły jezuickiej przy ulicy Zamkowej[2][6].
Do Zespołu Pałacowo-Parkowego Donnersmarcków należały w przeszłości również inne budynki znajdujące się w okolicach ulicy Legionów, Lipowej, Karłuszowiec i Ogrodowej obecnie najczęściej wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków.
Architektura
edytujW piwnicach i na parterze budynku obecne są sklepienia kolebkowe, natomiast w dużej sale kolebkowe z lunetami. Fasada osiemnastoosiowa, z trzema ryzalitami utrzymana w stylu późnego klasycyzmu[5].
Rzeźby
edytujPo obu stronach wjazdu na teren Pałacu znajdują się późnobarokowe rzeźby przedstawiające św. Floriana i św. Jana Nepomucena. Stoją one na rokokowych postumentach ze znacznie zniszczonymi chronostychami, z których jednak wynika, iż zostały ufundowane w 1755 lub 1758 roku przez hrabinę Leopoldynę von Sobeck und Kornitz. Pierwotnie stały one przed budynkiem szkoły jezuickiej przy ulicy Zamkowej[7].
-
Figura św. Floriana za bramą wjazdową -
Figura św. Jana Nepomucena za bramą wjazdową
Literatura
edytuj- A. Kozłowski, Zmienne losy Karłuszowca, w: Montes Tarnovicensis, nr 11/2003;
- A. Kuzio-Podrucki, Hrabia z Karłuszowca, w: Montes Tarnovicensis, nr 8/2001;
- A. Kuzio-Podrucki, Karłuszowiec – Bibiela. Sapiehowie, w: Montes Tarnovicensis, nr 15/2004
- A. Kuzio-Podrucki, La Valette d’Uclaux. Panowie z Karłuszowca, w: Montes Tarnovicensis, nr 11/2003
- M. Sapieżyna, My i nasze Siedliska, Kraków 2003
- A. Kuzio-Podrucki, De La Valette d’Uclaux, w: Encyklopedia Województwa Śląskiego, pod redakcją naukową prof. Ryszarda Kaczmarka, tom 9, Katowice 2022 * on-line
Przypisy
edytuj- ↑ SPIS OBIEKTÓW NIERUCHOMYCH WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKÓW Z TERENU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2020-06-02]
- ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2020-11-05].
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach. [dostęp 2012-03-09].
- ↑ Przemysław Nadolski, Miasto pod panowaniem pruskim i w obrębie II Rzeszy Niemieckiej (1763-1918), [w:] Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000, s. 234, ISBN 83-911508-3-6.
- ↑ a b Zofia Krzykowska, Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Najstarsze zabytki sztuki i architektury, [w:] Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000, s. 149, ISBN 83-911508-3-6.
- ↑ Na podstawie tarnowskiegory.one.pl/karluszowiec oraz Montes Tarnovicensis.
- ↑ Zofia Krzykowska, Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Najstarsze zabytki sztuki i architektury, [w:] Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000, s. 150, ISBN 83-911508-3-6.
Linki zewnętrzne
edytuj- o hrabiach de La Valette d’Uclaux na stronie Śląska szlachta i arystokracja