Wikipedia

Pacyfikacja Kortelisów

Pacyfikacja Kortelisów – masowy mord na ukraińskiej ludności, połączony z rabunkiem i niszczeniem mienia, dokonany przez okupanta niemieckiego 23 września 1942 roku w Kortelisach i 21 przyległych chutorach. Najczęściej podaje się, że zamordowano 2875 osób.

Pacyfikacja Kortelisów
Państwo

Polska pod okupacją III Rzeszy (Komisariat Rzeszy Ukraina)

Miejsce

Kortelisy

Data

23 września 1942

Liczba zabitych

2875

Typ ataku

egzekucja przez rozstrzelanie

Sprawca

rezerwowa kompania policyjna Nürnberg[1][2][3], Schutzmannschaft

Położenie na mapie Polski w 1939
Mapa konturowa Polski w 1939, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Ziemia51°51′09″N 24°25′49″E/51,852500 24,430278

Przyczyna pacyfikacji

edytuj

Przyczyną zniszczenia Kortelisów była pomoc udzielana przez mieszkańców wsi sowieckim partyzantom[4][1]. Według Iwana Olchowskiego był to oddział im. Woroszyłowa, który powstał ze zbiegłych jeńców sowieckich, którzy podczas niewoli pracowali przymusowo w gospodarstwach rolnych w Kortelisach. Członkami oddziału byli też niektórzy mieszkańcy Kortelisów. Zdaniem Olchowskiego partyzanci wymuszali na mieszkańcach wsi przekazywanie pomocy[1]. Podobny opis stosunków między partyzantami a mieszkańcami Kortelisów można znaleźć we wspomnieniach ocalałych z Holokaustu[a].

Niemców sprowokowały także zamachy na ich funkcjonariuszy dokonywane w okolicy przez sowieckich partyzantów. Olchowski podaje, że po kolejnym zabójstwie ukraińskiego policjanta 26 sierpnia 1942 roku Niemcy zabili w Kortelisach pięć osób powiązanych rodzinnie z partyzantami oraz dwóch zbiegłych jeńców, i ostrzegli pozostałych mieszkańców wsi, że czeka ich taki sam los w przypadku dalszego wspierania komunistycznego podziemia[1].

Gdy z rąk partyzantów zginął niemiecki żołnierz, 22 września 1942 roku dowódca 3 batalionu 15 pułku policyjnego major Jürgen Holling wydał rozkaz zniszczenia wsi Borki, Zabłocie, Borysówka i Kortelisy. Zadanie zniszczenia Kortelisów wyznaczono rezerwowej kompanii policyjnej Nürnberg. Dyrektywę co do egzekucji wydano ustnie. Zwierzęta gospodarskie i cały majątek zniszczonej wsi miały być wywiezione[1].

Według Grzegorza Motyki przyczyną pacyfikacji Kortelisów, Borków, Zabłocia i Borysówki było także ukrywanie Żydów[4].

„Czarna środa” w Kortelisach

edytuj

Zachował się raport dowódcy kompanii Nürnberg Oberleutnanta Glucksa z wykonania rozkazu, przechowywany w muzeum w Kortelisach. Według raportu wieś wraz z chutorami została otoczona kordonem policji 23 września 1942 roku o 4.35, a 5.30 rozpoczęła się pacyfikacja. Cała ludność wsi została zegnana do jej centrum pod pretekstem zebrania, a następnie zamknięta w cerkwi, szkole i innych pobliskich budynkach. Ofiary były nieświadome sytuacji i partiami konwojowane do pięciu miejsc egzekucji za wsią, gdzie wykopano już doły na zwłoki. Odgłos wystrzałów oprawcy zagłuszali zapuszczonymi silnikami samochodowymi. Po rozstrzelaniu mężczyzn rozstrzelano kobiety i dzieci. Egzekucja rozpoczęła się o 9.00, a zakończyła o 16.25[1].

Jak meldował Glucks, w czasie egzekucji zużyto 4321 nabojów, a kompania Nürnberg nie poniosła strat, jedynie jeden z kierowców doznał zapalenia żołądka[1].

Do pacyfikacji zaangażowano funkcjonariuszy kolaboracyjnej policji pomocniczej Schutzmannschaft[5], w tym ukraińskiej[3], z Ratna, Kamienia Koszyrskiego, Małoryty, Dywina[1], Kowla, Zabłocia oraz kompanię 103 batalionu policyjnego z Maciejowa[6]. Według Olchowskiego udział szucmanów ograniczał się do otoczenia wsi kordonem i wywożenia mienia. Niemcy wydali im jedynie po jednym naboju, co uzasadniono obawą przed „wywołaniem przypadkowej paniki”. W zbrodni nie brali udziału policjanci ukraińscy z posterunku w Kortelisach, których ewakuowano z rodzinami do Ratna[1].

Po zrabowaniu mienia zabudowania wsi zostały całkowicie spalone[7][2]. Dzień zniszczenia Kortelisów zyskał miano „czarnej środy”[8][9].

Liczba ofiar i straty materialne

edytuj

Najczęściej podaje się, że w Kortelisach zamordowano 2875 osób[1][10][2]. Taką liczbę wymienia tablica pamiątkowa na pomniku w Kortelisach, z zaznaczeniem, że obejmuje ona 1620 dzieci[1]. Pojawiają się też liczby 2892[4][2] i 2992[2] zamordowanych.

Iwan Olchowski uważa, że liczba ofiar zbrodni w Kortelisach została zawyżona w czasach sowieckich i w rzeczywistości nie przekracza ona 1650 osób. Autor ten powołuje się na prof. Stepana Makarczuka z Uniwersytetu Lwowskiego, według którego przed wojną liczba ludności wsi wynosiła około 1800 osób. Zwraca też uwagę, że „Księga pamięci” w muzeum w Kortelisach zawiera nazwiska 2059 ofiar, z czego część to osoby, które padły ofiarą zbrodni niemieckich w innych miejscowościach (Młynowe, Riabinowe, Wepr, Popływce) w innym czasie[1].

Olchowski szacuje, że pacyfikację Kortelisów przeżyło około stu mieszkańców wsi. Połowa z nich to osoby wyłączone przez Niemców z egzekucji (policjanci, sołtys i duchowny z rodzinami, a także Molikowie – według Olchowskiego jedyna polska rodzina mieszkająca wówczas w Kortelisach, której głowa pracowała w administracji w Ratnie). Dalsze kilkadziesiąt ocalonych to osoby, które przeżyły masakrę ukrywając się, względnie przebywały tego dnia poza Kortelisami[1].

Opracowanie Україна під нацистською окупацією: спалені села (1941–1944 рр.) wymienia różne liczby spalonych zabudowań w Kortelisach występujące w literaturze. To, w zależności od źródła, 715 domów, 800 domów oraz budynków gospodarskich i użyteczności publicznej, względnie 324 budynki mieszkalne i 350 gospodarskich[2].

Zniszczenie Kortelisów było częścią operacji pacyfikacyjnej Dreieck. Według źródeł niemieckich jej wykonawcami były kompania rezerwowa Nürnberg, III batalion 15 pułku policyjnego oraz 310 batalion policyjny[11]. Z kolei źródła ukraińskie twierdzą, że oprócz kompanii Nürnberg w operacji brały udział 9 kompania 16 pułku policyjnego oraz 10 i 11 kompania 11 (względnie 10) pułku policyjnego[2][1]. W trakcie całej operacji zamordowano łącznie 4038 osób (w tym 705 w Borkach i 289 w Zabłociu)[12].

Upamiętnienie i odniesienia w kulturze

edytuj
 
Obraz Tragedia wołyńskiej wsi Kortelisy na Ukrainie Michaiła Antoniuka (1985)

Po wojnie Kortelisy były wsią wyludnioną[7][8]. W 1967 roku władze sowieckie podjęły decyzję o odbudowie miejscowości[8].

W 1980 roku w Kortelisach odsłonięto kompleks pomnikowy poświęcony ofiarom faszyzmu. W uroczystości wziął udział I sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy Wołodymyr Szczerbycki[7]. Kompleks obejmował rzeźbę przedstawiającą postać mężczyzny zasłaniającego sobą rodzinę, dąb nadpalony podczas pacyfikacji (w 2006 roku fragmenty dębu były przechowywane już tylko w muzeum), „kurhan chwały” oraz kilka uporządkowanych zbiorowych mogił[1][13].

W 1981 roku Wołodymyr Jaworywski napisał powieść o tragedii wsi „Вічні Кортеліси” (Wieczne Kortelisy), za którą w 1984 został nagrodzony Nagrodą Państwową USRR im. Tarasa Szewczenki[8].

Pamięć o masakrze kultywuje muzeum w Kortelisach przechowujące „Księgę pamięci” z nazwiskami ofiar, dokumenty niemieckie dotyczące pacyfikacji oraz resztki nadpalonego dębu[1].

Według Grzegorza Hryciuka zagłada Kortelisów stała się symbolem okrucieństwa niemieckiego okupanta[10].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Warunki życia społeczności żydowskiej w Kortelisach zmieniły się ze złych na gorsze. Zaczęli ponosić straty nie tyle z rąk Niemców w oddziałach pracy przymusowej, ile głównie z rąk różnych uzbrojonych, grasujących grup ukraińskich. Niektórzy z nich nazywali siebie partyzantami i opowiadali się za Rosją; inni byli znani pod nazwą bulbowców i byli ukraińskimi nacjonalistami; i byli też tacy, którzy byli zwykłymi przestępcami. Grupy te walczyły między sobą, a jedyne, co je łączyło, to to, że rabowały rolników i zabijały Żydów, [w:] Laizer Blitt, No Strength to Forget: Survival in the Ukraine, 1941-44, London and Portland, 2007, s. 45 [cyt. za:] John-Paul Himka, The Ukrainian Insurgent Army and the Holocaust, s. 2 [1].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Іван Ольховський: Трагедія села Кортеліси і спекуляції на ній. Українська газета, 2006-08-17. [dostęp 2023-12-15]. (ukr.).
  2. ↑ a b c d e f g Україна під нацистською окупацією... 2012 ↓, s. 84–85.
  3. ↑ a b McBride 2016 ↓, s. 65.
  4. ↑ a b c Motyka 2006 ↓, s. 104.
  5. ↑ Katchanovski 2015 ↓, s. 222.
  6. ↑ Katchanovski 2019 ↓, s. 87.
  7. ↑ a b c Петро Горщарук: Кортеліси: довічний біль. Сільські Вісті Nr 73 (18813), 2012-06-22. [dostęp 2023-12-16]. (ukr.).
  8. ↑ a b c d Ярослава Музиченко: Вічність і Кортеліси. Україна молода Nr 175, 2009-09-23. [dostęp 2023-12-16]. (ukr.).
  9. ↑ Jim G. Tobias: Der Schwarze Mittwoch. medienwerkstatt-franken.de, 2002. [dostęp 2023-12-16]. (niem.).
  10. ↑ a b Hryciuk 2005 ↓, s. 267.
  11. ↑ Bauer 1968 ↓, s. 367.
  12. ↑ Hryciuk 2008 ↓, s. 91.
  13. ↑ с. Кортелисы (Кортеліси), Ратновский район, Волынская область, Украина. pomnite-nas.ru, 2011-08-06. [dostęp 2023-12-16]. (ros.).

Bibliografia

edytuj
  • Fritz Bauer: Justiz und NS-Verbrechen: Sammlung deutscher Strafurteile wegen nationalsozialistischer Tötungsverbrechen 1945-1966. APA Holland University Press, 1968. ISBN 978-90-5356-723-4.
  • Grzegorz Hryciuk: Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005. ISBN 83-7441-121-X.
  • Grzegorz Hryciuk. Represje niemieckie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1941–1944. „Pamięć i Sprawiedliwość”. 1 (12), 2008. Warszawa. ISSN 1427-7476. (pol.). 
  • Ivan Katchanovski. Terrorists or national heroes? Politics and perceptions of the OUN and the UPA in Ukraine. „Communist and Post-Communist Studies”. 48 (2–3), wrzesień 2015. ISSN 0967-067X. (ang.). 
  • Ivan Katchanovski: The OUN, the UPA, and the Nazi Genocide in Ukraine. W: Peter Black, Béla Rásky, Marianne Windsperger: Mittäterschaft in Osteuropa im Zweiten Weltkrieg und im Holocaust / Collaboration in Eastern Europe during World War II and the Holocaust. new academic press, 2019-07-09. ISBN 978-3700320739.
  • Jared McBride. Contesting the Malyn Massacre: The Legacy of Inter-Ethnic Violence and the Second World War in Eastern Europe. „The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies”. 2405, czerwiec 2016. ISSN 2163-839X. (ang.). 
  • Grzegorz Motyka: Ukraińska partyzantka 1942-1960. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza RYTM, 2006. ISBN 83-88490-58-3.
  • В.Ф. Солдатенко (red.): Україна під нацистською окупацією: спалені села (1941–1944 рр.): Анотований покажчик. Kijów: Український інститут національної пам'яті, 2012. ISBN 978-966-8809-55-2. (ukr.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pacyfikacja_Kortelisów&oldid=74539744”