Pancernik obrony wybrzeża

Pancernik obrony wybrzeża (pancernik przybrzeżny) – historyczna klasa średnich lub dużych opancerzonych okrętów artyleryjskich przeznaczonych do obrony wybrzeża. Pancerniki przybrzeżne były większe od kanonierek pancernych, natomiast mniejsze od pancerników; mimo nazwy, nie są one zaliczane ani do pancerników, ani okrętów liniowych.

"Tordenskjold" z 1898 (Norwegia)

Ostatni typ pancerników obrony wybrzeża - fiński "Väinämöinen" z II wojny św.

Schemat opancerzenia i uzbrojenia typowego pancernika przybrzeżnego - norweski "Norge"

Historia i opis klasy

Klasa pancerników przybrzeżnych powstała w latach 70. XIX wieku. Wykształciła się z jednej strony z monitorów a z drugiej z kanonierek pancernych. Były to silne okręty o małym zanurzeniu, służące do ochrony własnych wybrzeży przed okrętami wroga. Były one tańsze od konwencjonalnych pełnomorskich pancerników, ale o znacznie mniejszej sile. Z drugiej strony, ich nieco mniejsze od pancerników zanurzenie umożliwiało im operowanie w szkierach i fiordach – dlatego klasa ta była szczególnie popularna w marynarkach krajów skandynawskich. Głównie budowano je pod koniec XIX wieku oraz w pierwszej dekadzie XX wieku. Najwięcej jednostek tej klasy – 15 – posiadała Szwecja. Po kilka jednostek miały: Dania, Norwegia (4), Finlandia (2), a ponadto: Holandia (z przeznaczeniem do obrony swoich kolonii w Indonezji), Niemcy (8 typu Siegfried) i Rosja (3 typu Admirał Sieniawin, użyte w bitwie pod Cuszimą, daleko od zakładanego obszaru operacyjnego).

Układ konstrukcyjny pancerników przybrzeżnych był podobny do pancerników generacji przeddrednotów, lecz były one mniejsze i słabsze. Wyporność pancerników przybrzeżnych wynosiła od 3000 do 5000 ton, jedynie kilka jednostek było większych – do 7000 ton. Uzbrojenie stanowiły z reguły 2, a w późniejszych konstrukcjach 4, działa kalibru od 203 do 280 mm, umieszczone w jednej lub dwóch wieżach, na dziobie i rufie oraz kilka dział mniejszych kalibrów, w tym 120-150 mm. Okręty tej klasy były opancerzone - grubość pancerza nie przekraczała zwykle 100-200 mm na pasie burtowym, wieżach artylerii i wieży dowodzenia, słabiej opancerzony był pokład. Prędkość nie przekraczała zwykle 17 węzłów. Szybsze były jedynie 3 szwedzkie pancerniki typu Sverige z 1916, które były przy tym najsilniejszymi jednostkami tej klasy (wyporność – 7100 ton, uzbrojenie główne – 4 działa 280 mm, prędkość – 23 w.). Zanurzenie okrętów tej klasy nie przekraczało z reguły 6 m.

Podczas I wojny światowej pancerniki przybrzeżne straciły na znaczeniu, zyskując wrogów takich jak okręty torpedowe a następnie lotnictwo. Po wojnie generalnie zaprzestano budowy okrętów tej klasy – oprócz wykończenia już rozpoczętych, powstały jedynie 2 fińskie niewielkie pancerniki typu Väinämöinen (4000 ton, 4 działa 254 mm) i 2 tajlandzkie małe okręty typu Dhonburi, silnie uzbrojone w 4 działa 203 mm, lecz o pośredniej wielkości między kanonierką a pancernikiem przybrzeżnym (2200 ton).

Oprócz omówionych wyżej specjalnie budowanych pancerników przybrzeżnych, wiele państw (np. Japonia) do takiej roli przeznaczało stare okręty innych klas (głównie pancerniki – przeddrednoty i krążowniki pancerne). Okręty te różniły się charakterystykami od specjalnie budowanych pancerników przybrzeżnych, będąc z reguły większe i silniejsze.

Duża część pancerników obrony wybrzeża była jeszcze w służbie na początku II wojny światowej, aczkolwiek większość ich pochodziła z przełomu wieków. Działania wojenne II wojny wykazały niewielką przydatność okrętów tego typu, a zwłaszcza ich wrażliwość na wybuchy podwodne – norweskie „Norge” i „Eidsvold” zostały błyskawicznie zatopione torpedami niszczycieli niemieckich pod Narwikiem, a fiński „Ilmarinen” równie szybko zatonął na minie. Tajlandzki okręt brał udział w bitwie pod Ko Chang, gdzie został pokonany przez francuski krążownik lekki. Ostatecznie klasa ta zanikła po II wojnie światowej, zastąpiona w zadaniach obrony wybrzeża przez kutry torpedowe i kutry rakietowe.

Przykładowe charakterystyki

Nazwa (typ)	Państwo / rok wejścia do służby	wyporność normalna (standardowa) /pełna, t.	długość x szerokość x zanurzenie, m.	liczba i kaliber dział artylerii głównej i średniej	pancerz (maksymalny)	prędkość
"Helgoland"	Dania 1879	5480 /	79,1 / 18 / 5,9	1×305 mm, 4×260 mm, 5×120 mm	burty 305 mm, barbeta 254 mm	13,75 w
"Iver Hvitfeldt"	Dania 1886 (wod.)	3392	74 mp / 15,1 / 5,6	2×260 mm, 4×120 mm	burty 290 mm, barbety 215 mm	15 w
"Siegfried"	Niemcy 1890	3691	79 / 14,9 / 5,7	3×240 mm, 8×88 mm	burty 240 mm, wieże 203 mm	14,5 w
"Admirał Sieniawin"	Rosja 1896	4971	87,3 / 15,8 / 5,9	4×254 mm, 4×120 mm	burty 254 mm, wieże 203 mm	16 w
"Herluf Trolle"	Dania 1899 (wod.)	3494 / 3785	87,4 / 15,7 / 5	2×240 mm, 4×150 mm	burty 195 mm, wieże 195 mm	15,5 w
"Norge"	Norwegia 1901	3645 / 4166	94,6 / 15,4 / 5,4	2×210 mm, 6×150 mm	burty 152 mm, wieże 203 mm	16,5 w
"Aran"	Szwecja 1902	3300 / 3735	89,7 / 15 / 5,3	2×210 mm, 6×152 mm	burty 175 mm, wieże 180 mm	16,5 w
"De Zeven Provinciën"	Holandia 1910	5644 / 6510	101,5 / 17,7 / 6,15	2x283 mm, 4x150 mm	burty 150 mm, wieże 250 mm	16 w
"Sverige"	Szwecja 1917	6970 / 7800	121,6 / 18,6 / 6,8	4×283 mm, 6×152 mm	burty 200 mm, wieże 200 mm	23 w
"Niels Juel"	Dania 1923	3800 / 4320	90 / 16,3 / 5	10×150 mm (po ukończeniu)	burty 195 mm	16 w
"Väinämöinen"	Finlandia 1932	3900 (std.)	93 mp / 16,9 / 4,5	4×254 mm, 8×105 mm plot	burty 55 mm, wieże 100 mm	15 w

Literatura

• (ros.) G. Smirnow, W. Smirnow, Ot monitorow k bronienoscam bieriegowoj oborony (От мониторов к броненосцам береговой обороны) w: Modelist-Konstruktor nr 3/84
• (ros.) G. Smirnow, W. Smirnow, Skandinawskie bronienoscy (Скандинавские броненосцы) w: Modelist-Konstruktor nr 11/84