Niels Iuel (1918)
Niels Iuel (Niels Juel) – duński pancernik obrony wybrzeża z okresu międzywojennego i II wojny światowej, ostatni duński okręt tej klasy.
| |
| Klasa | |
|---|---|
| Typ |
pojedynczy okręt |
| Historia | |
| Stocznia | |
| Położenie stępki |
21 września 1914 |
| Wodowanie |
3 lipca 1918 |
 Kongelige Danske Marine
| |
| Nazwa |
Niels Iuel |
| Wejście do służby |
maj 1923 |
| Wycofanie ze służby |
30 sierpnia 1943 |
 Kriegsmarine
| |
| Nazwa |
Nordland |
| Wejście do służby |
wrzesień 1944 |
| Zatopiony |
3 maja 1945 |
| Dane taktyczno-techniczne | |
| Wyporność |
3800 t standardowa |
| Długość |
90 m |
| Szerokość |
16,3 m |
| Zanurzenie |
5 m |
| Napęd | |
| 2 maszyny parowe o łącznej mocy 6000 KM, 4 kotły, 2 śruby | |
| Prędkość |
16 węzła |
| Zasięg |
6000 Mm przy prędkości 9 w |
| Uzbrojenie | |
| 10 dział 149 mm (10×I) 2 działa 57 mm 10 działek plot. 20 mm 14 km plot. 2 wyrzutnie torped 457 mm | |
| Załoga |
310–369 |
Zbudowany w Danii, budowę rozpoczęto przed I wojną światową, lecz ukończono po niej według zmienionego projektu.
Projekt i budowa edytuj
Od końca XIX wieku Królewska Duńska Marynarka Wojenna, której zadania skupiały się wówczas na obronie wybrzeża, rozwijała klasę pancerników obrony wybrzeża, projektowanych i budowanych w Danii. Na przełomie wieków powstały trzy okręty tej klasy typu Herlulf Trolle, o niskich burtach, uzbrojone w dwa działa kalibru 240 mm w pojedynczych wieżach na dziobie i rufie, z których ostatni „Peder Skram” wodowano w 1908 roku[1]. W 1909 roku rozpoczęto prace nad projektem kolejnego dużego okrętu dla marynarki, którego wyporność ograniczono z przyczyn finansowych do niewiele większej od poprzedników 3800 ton[2]. Rozpatrywano różne opcje, lecz w 1913 roku Ministerstwo Marynarki zdecydowało się na projekt będący rozwinięciem poprzednich, przedstawiający klasyczny pancernik przybrzeżny o uzbrojeniu głównym w dwóch wieżach[2]. Niskie burty na rufie i śródokręciu o wysokości około metra nad wodą miały tworzyć jak najmniejszy cel[2]. Pokład dziobowy wznosił się na około cztery metry nad wodą, a na śródokręciu była przewidziana nadbudowa z czterema kazamatami dział artylerii średniej[2]. Uzbrojenie miały stanowić dwie armaty kalibru 305 mm, osiem dział kalibru 120 mm w kazamatach i stanowiskach odkrytych oraz dwa działa przeciwlotnicze 75 mm[3]. Rozważano na wcześniejszym etapie uzbrojenie z czterech dział kalibru 240 mm[4]. Uzbrojenie główne miało być pochodzenia niemieckiego i w lipcu 1914 roku zamówiono działa z wieżami w zakładach Kruppa[4].
Stępkę pod budowę okrętu położono 21 września 1914 roku, niedługo po wybuchu I wojny światowej, w której Dania zadeklarowała neutralność[5]. Budowano go w królewskiej stoczni marynarki Orlogsværftet w Kopenhadze. Z powodu jednak obciążenia stoczni budową nowych torpedowców i okrętów podwodnych w celu strzeżenia neutralności Danii oraz remontami jednostek, budowa okrętu pancernego miała niższy priorytet, zwłaszcza biorąc pod uwagę wojenne deficyty materiałów i siły roboczej[5]. Kadłub bez pancerza i nadbudówek wodowano dopiero 3 lipca 1918 roku, w obecności króla Chrystiana X[5]. Po zakończeniu wojny w listopadzie tego roku prace wstrzymano[5]. Wydawało się, że budowa okrętu takiej klasy będzie zbędna w czasach długotrwałego pokoju i rozważano nawet jego przebudowę na jednostkę cywilną lub złomowanie[5]. Uzbrojenie z dział kalibru 305 mm uważane było też przez część polityków za zbyt ofensywne i prowokacyjne[5]. Zdecydowano w końcu ukończyć okręt w charakterze zbliżonym do krążownika, mogącego służyć także do szkolenia i celów reprezentacyjnych w rejsach zagranicznych. Zmienione plany zaakceptowano w 1920 roku[5]. Okręt otrzymał podwyższone burty i nowy pokład górny w celu stworzenia pomieszczeń załogi i polepszenia własności morskich, a uzbrojenie zmieniono na dziesięć dział 15-centymetrowych[5]. Rozważano różnych dostawców uzbrojenia, ostatecznie wybór padł na działa Kruppa, któremu zapłacono jeszcze przed wojną zaliczkę[4]. Krupp nie mógł jednak dostarczyć dział zgodnie z warunkami zawieszenia broni, ale w porozumieniu z nim wykonały je szwedzkie zakłady Boforsa i dostarczyły w marcu 1923 roku[4].
Okręt przyjęto do służby w maju 1923 roku[3]. Nosił nazwę na cześć XVII-wiecznego admirała Nielsa Juela, którą początkowo zapisywano w formie „Niels Juel”, lecz krótko po wejściu do służby zmieniono jej pisownię na „Niels Iuel”, na prośbę potomków admirała[2]. Według pierwotnego projektu był klasyfikowany oficjalnie jako okręt pancerny (Panserskib), a po wejściu do służby jako „okręt artyleryjski” (Artilleriskib) lub po prostu okręt wojenny (Orlogskib)[2].
Opis konstrukcji edytuj
.jpg)
„Niels Iuel” był napędzany przez dwie pionowe trzycylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej nominalnej mocy indykowanej 6000 KM[6]. Maszyny były wyprodukowane przez stocznię i miały średnice cylindrów: 61 cm, 95 cm i 152 cm[6]. Napędzały dwie trzyłopatowe śruby o stałym skoku wykonane z brązu o średnicy 335 cm, produkcji zakładów Stone z Londynu[6]. Były zasilane w parę przez cztery kotły parowe wodnorurkowe typu Yarrow, zbudowane przez stocznię, z tego dwa w pierwszej kotłowni opalane paliwem płynnym, a dwa w sąsiadującej z nią tylnej kotłowni opalane węglem[6]. Za kotłowniami były dwie maszynownie oddzielone grodzią wzdłużną[6]. Podczas prób osiągnięto pełną moc indykowaną 6026 KM i prędkość maksymalną 16,1 węzła[6]. Zapas paliwa wynosił 223 tony mazutu i 244 ton węgla[6]. Zasięg wynosił 6000 mil morskich przy prędkości 9 węzłów[3]. Ster był pojedynczy, o powierzchni 9,5 m²[6].
Uzbrojenie edytuj
_Plan.jpg)
Uzbrojenie główne stanowiło dziesięć dział kalibru 149,1 mm (nominalnie 15 cm) P.K. o długości L/45 (45 kalibrów) produkcji Boforsa na podstawie planów Kruppa[4]. Strzelały one granatami wybuchowymi o masie 46 kg, a maksymalna donośność wynosiła 17 800 m[4]. Działa umieszczone były w pojedynczych stanowiskach z maskami pancernymi, o kącie podniesienia lufy od -10° do +30°[4]. Szybkostrzelność wynosiła 5–7 strz./min[4]. Działa rozmieszczone były: dwa obok siebie na pokładzie dziobowym z kątem ostrzału po 193°, po trzy na sponsonach pokładu górnego na każdej z burt z kątami ostrzału od 150° do 162°, oraz dwa w superpozycji na pokładzie rufowym i nadbudówce rufowej, z najszerszym teoretycznym kątem ostrzału 280° dla dolnego i 290° dla górnego działa[7]. Salwę burtową w ten sposób tworzyło sześć dział, bezpośrednio w kierunku dziobu i rufy teoretycznie mogły strzelać po cztery działa, a w niektórych zakresach kątów kursowych aż siedem dział[7].
Artylerię przeciwlotniczą stanowiły początkowo dwa duńskie działa kalibru 57 mm A.B.K. L/30[4]. Ustawione były na platformie za kominem, lecz były one mało efektywne przeciwko nowoczesnym samolotom[7]. Zdjęto je w latach 1935–36, a następnie w 1939 roku ponownie ustawiono już tylko do celów salutacyjnych[4]. Podczas modernizacji w latach 1935–36 zainstalowano 10 duńskich działek kalibru 20 mm RK M/31 w pięciu podwójnych stanowiskach, uzupełnionych w kwietniu 1937 roku przez 14 karabinów maszynowych M/37 kalibru 8 mm na podwójnych podstawach[4]. Zimą 1940/41 dodano dwie pojedyncze armaty kalibru 40 mm M/37 Bofors L/60 zdjęte z okrętów podwodnych[4]. Zimą 1941/42 podwójne działka 20 mm i karabiny maszynowe zostały natomiast zamienione na 10 pojedynczych działek 20 mm R.K. M/41 o dwukrotnie większej szybkostrzelności (500 strz./min)[4].
Okręt posiadał ponadto dwie podwodne stałe burtowe wyrzutnie torped kalibru 45 cm[4]. Używane były duńskie torpedy typu H o zasięgu 8 km przy prędkości 27 węzłów i głowicy o masie 121,5 kg[4]. Okręt mógł zabierać cztery torpedy, a ogółem wyprodukowano ich osiem[4].
Pancerz edytuj
Opancerzenie składało się przede wszystkim z burtowego pasa pancernego w rejonie linii wodnej, o grubości 195 mm pośrodku, zmniejszającej się do 155 mm na końcach[8]. Pas miał wysokość 2,1 m, z tego tylko 1 m nad linią wodną (zgodnie z pierwotnym projektem miał sięgać do pokładu górnego)[8]. Pas rozciągał się na prawie całą długość okrętu, tworząc cytadelę rozpoczynającą się 5 metrów od dziobu pancerną grodzią poprzeczną grubości 175 mm i kończącą 3 metry przed rufą grodzią grubości 165 mm[8]. Pas nakryty był pokładem pancernym grubości 55 mm[8]. Pancerz burtowy był z cementowanej stali Kruppa, wykonany przez amerykańskie zakłady Bethlehem Steel[8].
Działa artylerii głównej chronione były maskami pancernymi o grubości 50 mm z przodu i 10–20 mm z boków[4]. Wieża dowodzenia miała ściany grubości 170 mm, dach i podłogę grubości 40 mm i łączyła się z szybem komunikacyjnym o grubości ścian 100 mm[8].
Służba edytuj
Po wejściu do służby, „Niels Iuel” wyruszył od razu w trwający od 28 maja do 2 sierpnia 1923 roku rejs zagraniczny w celu zgrania załogi i dotarcia mechanizmów, z następcą tronu księciem Fryderykiem na pokładzie, odwiedzając Bergen, Wyspy Owcze, Leith i Göteborg[9]. 21 października natomiast okręt wyruszył do Ameryki Południowej, odwiedzając między innymi Rio de Janeiro, Buenos Aires i Montevideo i powracając 23 lutego 1924 roku[9]. W drodze z Azorów do Europy odniósł uszkodzenia w silnym sztormie[9]. W czerwcu – lipcu 1925 roku odbył rejs po Bałtyku, odwiedzając Helsinki, Tallinn, Rygę, Wolne Miasto Gdańsk i Lubekę[9].
W 1931 roku „Niels Iuel” odbył rejs szkolny na Morze Śródziemne i jako pierwszy duński okręt na Morze Czarne, odwiedzając Stambuł, Odessę i porty śródziemnomorskie[9]. 3 września 1931 roku został wycofany z czynnej służby w oczekiwaniu na remont połączony z modernizacją w latach 1935-36, po którym powrócił do służby 9 lipca 1936 roku[9]. W maju 1937 roku reprezentował Danię na rewii floty na redzie Spithead z okazji koronacji Jerzego VI[9].
Po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 roku okręt został postanowiony w gotowość bojową. W styczniu 1940 roku z uwagi na zalodzenie większość załogi została zwolniona do domów i powróciła 8 kwietnia, w związku z czym następnego dnia „Niels Iuel”, stacjonujący w Kopenhadze, nie był w pełnej gotowości[10]. 9 kwietnia rano, kiedy Niemcy zajęły Danię, podobnie jak większość armii duńskiej nie podjął próby żadnych działań przeciw wysadzeniu w porcie desantu niemieckiego ze statku „Hansestadt Danzig”[10]. Nastąpiła po tym niemiecka okupacja pokojowa kraju, pod którą Dania mogła zachować marynarkę wojenną[10].
Na skutek pogorszenia stosunków duńsko-niemieckich, 29 sierpnia 1943 roku Niemcy przystąpili do rozbrojenia armii i marynarki duńskiej. „Niels Iuel” wówczas znajdował się w Holbæk, w głębi fiordu i o godzinie 4.12 rano otrzymał rozkaz przedarcia się do neutralnej Szwecji[11]. Dowódcą okrętu był kmdr por. Carl Westermann[11]. Okręt odkotwiczył i wyszedł na wody fiordu, starając się wyjść na Kattegat, lecz między 8.55 a 9.35 był pięć razy atakowany bombami i z karabinów maszynowych przez niemieckie samoloty, do których początkowo nie otwierał ognia. Od bliskiego wybuchu dwóch bomb okręt doznał w końcu uszkodzeń i deformacji kadłuba i dowódca, w obliczu perspektywy dalszych skuteczniejszych ataków lotniczych, zdecydował samozatopić okręt[11]. Kilku członków załogi odniosło rany, jeden później zmarł[11]. Okręt został osadzony na brzegu kilka kilometrów na południe od Nykøbing Sjælland, a załoga dokonała w nim uszkodzeń i otworzyła zawory denne[11].
W październiku 1943 roku „Niels Iuel” został podniesiony przez Niemców i skierowany na remont do Kilonii[12]. Usunięto z niego uzbrojenie główne, z czego osiem dział zostało użyte w niemieckich bateriach nadbrzeżnych w Danii[12]. We wrześniu 1944 roku został przyjęty do służby jako okręt szkolny „Nordland” i stacjonował w Ustce (ówczesne Stolpmünde)[12]. 20 lutego 1945 roku „Nordland” powrócił o własnych siłach do Kilonii, uciekając przed radzieckim natarciem[12]. 3 maja 1945 roku został samozatopiony w Zatoce Eckernförde przez niemiecką załogę, na głębokości ok. 28 m[12]. W latach 50. większość wraku została pocięta na miejscu[12].
Przypisy edytuj
- ↑ Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 351-352.
- ↑ a b c d e f Wismann 2018 ↓.
- ↑ a b c Daszjan 2005 ↓, s. 7-8.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Wismann 2018 ↓ sekcja Armament
- ↑ a b c d e f g h Wismann 2018 ↓ sekcja Construction
- ↑ a b c d e f g h Wismann 2018 ↓ sekcja Machinery
- ↑ a b c Wismann 2018 ↓ sekcja Machinery (rysunek)
- ↑ a b c d e f Wismann 2018 ↓ sekcja Protection
- ↑ a b c d e f g Wismann 2018 ↓ sekcja Service History
- ↑ a b c Wismann 2018 ↓ sekcja The Occupation of Denmark
- ↑ a b c d e Wismann 2018 ↓ sekcja The Skirmish on 29 August 1943
- ↑ a b c d e f Wismann 2018 ↓ sekcja Under New Management
Bibliografia edytuj
- Tom Wismann: NIELS IUEL: ‘A funny little Danish warship’. W: John Jordan (red): Warship 2018. Osprey Publishing, 2018. ISBN 978-1-4728-3001-2. (ang.).
- A. Daszjan. Korabli Wtoroj mirowoj wojny – WMS Polszy i stran Skandinawii (Danii, Norwiegii, Szwiecyi i Finlandii) [Корабли Второй мировой войны – ВМС Польши и стран Скандинавии (Дании, Норвегии, Швеции и Финляндии)]. „Morskaja Kollekcyja”. Nr 3/2005, 2005. (ros.).
- Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).