Petyhorcy
Petyhorcy, pietyhorcy (łac. pientho-horcensis) – lekka odmiana husarii używana w XVI–XVIII wieku najczęściej w Wielkim Księstwie Litewskim[1]. Był to rodzaj kawalerii pośredni między husarią a jazdą kozacką/jazdą pancerną, o czym świadczy też wysokość żołdu[1]. Jazda petyhorska zaciągana była przede wszystkim w ramach wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od lat 70. XVII wieku wyraźnie dominowała wielkością wśród innych litewskich formacji kawaleryjskich[1]. Była drugą po husarii jazdą kopijniczą w Rzeczypospolitej, nieco się od niej różniącą[1]. Formacja wspierająca husarię, często używana do oskrzydlania przełamanego przez husarię frontu przeciwnika, ale czasami także wspólnie z husarią pełniąca rolę przełamującą. W odróżnieniu od Wielkiego Księstwa, petyhorcy w Koronie nie byli formalnie zaciągani, ale przypuszczalnie wchodzili w skład chorągwi prywatnych[1]. W Wielkim Księstwie Litewskim petyhorcy byli najliczniejszym rodzajem kawalerii (w 1673 roku stanowili ponad połowa wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego)[1]. Uważa się, że posiadanie kopii odróżniało petyhorców od jazdy kozackiej (na Litwie) i pancernej (w Koronie)[2].
Uzbrojenie
edytujKopia o długości około 4 metrów, lekka krótka strzelba wieszana na szerokim pasie przewieszonym przez ramię, pistolet.
Charakterystyka formacji
edytujKasztelan lwowski Andrzej Maksymilian Fredro w 1675 roku zanotował: Lekki husarz, albo petyhorzec na dobrym koniu, z drzewem siedm łokciowym (bez proporca) wyprawowany będzie w szyszaku, z blachem przednim, albo w kaftanie dobrze przeszywanym, i w pancerzu powleczonym z karwaszami, ostroga u nogi, bandolet na cztery piędzi rurę długą mający, pistolet przynajmniej jeden, ładownicę tak sporą jak u pieszego[1].
Wynikało z tego opisu, że petyhorcy mieli krótsze o 1 metr kopie od husarzy, ale pozostałe uzbrojenie bardzo podobne[1].
Wg innych koncepcji petyhorcami nazywano pierwotnie jazdę typowo lekką, pochodzenia kaukaskiego. Tworzyli ją początkowo prawdopodobnie górale kaukascy osiadli na Litwie (tzw. Piatihorcy od Pięciu Gór w państwie Czerkiesów)[3], później także Tatarzy litewscy i miejscowa szlachta. Dykcyonarz geograficzny Echarta (1872) wywodził ich nazwę od wsi Piatyhorce na Wołyniu[4]. Dysponowali natomiast kopią, według jednych źródeł identyczną z husarską, według innych – nieco lżejszą. Tego typu chorągwie petyhorskie istniały na pewno w czasach Stefana Batorego. Jedna z nich, pod dowództwem rotmistrza Temruka Onychowicza Szymkowicza brała udział w wojnie z Gdańskiem i w wyprawach na Moskwę. Sam Temruk figuruje jako rotmistrz obrony potocznej już w spisach z czasów Zygmunta Augusta, nie wiadomo jednak bliżej, jaką chorągwią wtedy dowodził. Rotmistrzowie Temruk i Halibek (imiona typowo czerkieskie) pojawiają się także w archiwum korespondencji i rozkazów Jana Zamoyskiego z lat 1580–1582[5].
Stukonna rota petyhorska rotmistrza Zachariasza brała udział w bitwie pod Kircholmem z 1605 roku[6], a inna stukonna Stanisława Chwaliboga w bitwie pod Kłuszynem pięć lat później[7].
W czasach późniejszych tradycyjne chorągwie petyhorskie nadal istniały, jednak mianem petyhorskich zaczęto określać także chorągwie pancerne. Z czasem zatarła się różnica między jednymi i drugimi.
Do wyposażenia ochronnego petyhorca należały: kolczuga, misiurka, karwasze, niekiedy kałkan. W XVII wieku otrzymali kirysy ochronne. Broń zaczepną stanowiły: 3–4-metrowa rohatyna, szabla, dwa pistolety i rusznica lub łuk typu wschodniego.
Po reformach wojskowych 1776 chorągwie petyhorskie przekształcono w Petyhorską Brygadę Kawalerii Narodowej.
Petyhorcy szczególnie zasłużyli się w bitwie pod Chocimiem, w obronie obozu pod Żurawnem, w bitwie pod Wojniłowem.
Wynagrodzenie
edytujHusarze, zarówno litewscy, jak i koronni, mieli pobierać co kwartał 51 zł, natomiast jazda kozacka w Wielkim Księstwie 41 zł (jej odpowiednik w Koronie czyli jazda pancerna otrzymywała tyle samo). W 1673 roku jazda petyhorska otrzymywała kwartalnie 46 zł, co lokowało ją w hierarchii wojskowej pod względem wysokości płac, pomiędzy husarią a pancernymi[1].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i Zbigniew Hundert, Z. Hundert, Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, [w:] W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. Marcin Baranowski, Andrzej Gładysz, Andrzej Niewiński (seria Homo Militans, t. II), Oświęcim 2014, s. 136–149 [online] [dostęp 2019-02-11] (ang.).
- ↑ H. Wisner, Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz. 3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 21 (1978), s.101
- ↑ Marcin Kruszewski: Circassian Princes in Poland: The Five Princes.
- ↑ Piatyhorce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 61.
- ↑ Archiwum Jana Zamoyskiego. T. II (1580–1582). Warszawa: 1909.
- ↑ Wisner Henryk, Kircholm 1605, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 2011, s. 122–123
- ↑ R. Sikora, Kłuszyn 1610. Rozważania o bitwie, Warszawa 2010, s.59
Bibliografia
edytuj- Tadeusz Korzon: Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. T. 2. Lwów: Ossolineum, 1923, s. 65.
- Marek Plewczyński: Żołnierz jazdy obrony potocznej za czasów Zygmunta Augusta. Studia nad zawodem wojskowym w XVI wieku. Warszawa: 1985. ISBN 83-01-05997-4.
- Marcin Gawęda: Połonka-Basia 1660. Warszawa: Bellona, 2005, seria: HB. ISBN 83-11-10211-2.
- Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, Wydanie I
- Hundert Zbigniew, Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, [w:] W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. Marcin Baranowski, Andrzej Gładysz, Andrzej Niewiński (seria Homo Militans, t. II), Oświęcim 2014, s. 136–149
Linki zewnętrzne
edytuj- Marcin Kruszynski "Circassian Princes in Poland: The Five Princes", historia "pułku piatigorskiego"