Pomnik Friedricha Wilhelma von Redena
Pomnik Friedricha Wilhelma von Redena (niem. Redendenkmal[1]) – pomnik przedstawiający pruskiego męża stanu von Redena, zlokalizowany w Chorzowie, w Polsce. Monument, autorstwa Theodora Erdmanna Kalidego, jest w formie posągu z brązu na cokole. Odsłonięty 29 sierpnia 1853 roku pomnik upamiętnia zasłużonego dla rozwoju górnośląskiego przemysłu. Pierwotnie znajdował się na Górze Redena w Królewskiej Hucie. W 1939 roku został zniszczony, a po renowacji w 1940 roku ponownie go odsłonięto na tejże górze. W 1945 roku uległ ponownemu uszkodzeniu. W 2002 roku monument odsłonięto na chorzowskim Placu Hutników po tym, jak zrekonstruował go August Dyrda.
Pomnik po rewitalizacji Placu Hutników (2020) | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miejscowość | |
Miejsce |
Plac Hutników |
Typ obiektu | |
Projektant | |
Fundator | |
Materiał | |
Data budowy |
1850–1852 |
Data odsłonięcia |
29 sierpnia 1853, 7 lipca 1940, 6 września 2002 |
Ważniejsze przebudowy |
2002 (rekonstrukcja) |
Data likwidacji |
1939, 1945 |
Położenie na mapie Chorzowa | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa śląskiego | |
50°17′50,6″N 18°57′20,7″E/50,297389 18,955750 |
Historia
edytujHrabia Friedrich Wilhelm von Reden zasłużył się zarówno dla rozwoju Królewskiej Huty, jak i całego przemysłu na Górnym Śląsku, zwłaszcza dla rozwoju górnictwa i hutnictwa w tym regionie, miał wpływ na powstanie Huty Królewskiej[2]. Król Prus, Fryderyk Wilhelm IV, przychylny wobec idei budowy pomnika upamiętniającego postać hrabiego, ofiarował 2500 talarów na poczet wykonania modelu pomnika[3]. Początkowo pomnik chciano wznieść przy kopalni Fuchs w Wałbrzychu, z którą hrabia był związany w młodości[4]. Rzeźbę wykonał Theodor Erdmann Kalide, pracował nad nią w latach 1850–1852[1]. Odlew został wykonany z brązu pod nadzorem artysty przez C. Warmutha z Berlina[3]. Całkowity koszt wykonania pomnika wyniósł 14 453 talary, 24 srebrne grosze i 2 fenigi[3], z czego Kalide otrzymał honorarium w wysokości prawdopodobnie 5000 talarów[5]. Monument został ustawiony w 1852 roku[6]. Planowano odsłonić pomnik w 50. rocznicę uruchomienia pierwszego wielkiego pieca w Hucie Królewskiej, tj. 25 września 1852 roku, jednak z uwagi na epidemię cholery odsłonięcie nastąpiło 29 sierpnia 1853 roku[3] na Górze Redena[2] (obecnie Góra Wyzwolenia[2]). Na uroczystość przybyli: król Fryderyk Wilhelm IV (przyjechał pociągiem do Świętochłowic, a następnie udał się konno na miejsce), pruski minister finansów August von der Heydt , nadprezydent Prowincji Śląsk Johann Eduard von Schleinitz, prezydent rejencji Erdmann von Pückler , biskup wrocławski Melchior von Diepenbrock, twórca pomnika Theodor Erdmann Kalide, a także górnicy i krewni Friedricha Wilhelma von Redena[3]. Przemysłowiec i członek komitetu budowy pomnika, Friedrich Grundmann[7] wygłosił przemowę, król odsłonił monument[3][8], a także spotkał się ze sztygarem Schatzem, który w 1784 roku na szybie Rudolphine koło Tarnowskich Gór był świadkiem odkrycia tam złoża rudy[3].
W 1938 roku naprzeciwko pomnika umieszczono (przeniesiony z Knurowa) kościół św. Wawrzyńca pochodzący z 1599 roku[9]. 1 kwietnia 1939 organizacje polskie domagały się usunięcia „pozostałości niemczyzny” z przestrzeni miejskiej, w tym pomnika hrabiego[3]. 18 lipca 1939 roku pomnik został zniszczony; sprawcami mogli być Polacy[3], bądź była to hitlerowska prowokacja[10]; uszkodzono go postrzałami (w nos i skroń odlewu[11]) oraz strącono statuę z cokołu przy użyciu samochodu ciężarowego, w wyniku czego od korpusu odpadła głowa[3]. Usunięto żeliwną kratę wokół pomnika, a cokół pozbawiony statuy został przekształcony w kwietnik[3].
Po zajęciu Chorzowa przez Niemców zniszczony posąg znaleziono na terenie, który należał do miejskich służb ogrodniczych[3]. Posąg został odrestaurowany przez hutę gliwicką na polecenie konserwatora zabytków Günthera Grundmanna, nadzór nad renowacją prowadził gliwicki rzeźbiarz Peter Lipp[3][12], środki na ten cel wyłożyły m.in. śląskie izby przemysłowo-handlowe[3]. Ponowne umieszczenie pomnika na postumencie odbyło się 26 czerwca 1940 roku[3], monument uroczyście odsłonięto na Górze Redena[6] 7 lipca 1940 roku[6], na wydarzenie przybył minister III Rzeszy, Robert Ley oraz nadprezydent prowincji Górny Śląsk Fritz Bracht[3]. Pomnik z uwagi na wartość historyczną uniknął konfiskaty na cele wojenne, został jednak ponownie zniszczony w 1945 roku[3], gdy do miasta wkroczyła Armia Radziecka[10]. Jego powojenne losy nie są znane[8], statua prawdopodobnie została przetopiona[13], zachowała się jednak oryginalna głowa z pomnika, znaleziono ją w piwnicy jednej z kamienic w Chorzowie, od 2021 roku jest eksponowana na wystawie w Muzeum Hutnictwa w Chorzowie[14]. Miniaturka pomnika znajduje się w zbiorach Muzeum w Chorzowie[8].
Odbudowa pomnika została zaproponowana przez Stowarzyszenie Miłośników Chorzowa[2], inicjatorem przedsięwzięcia był Roman Liczba[15]. Decyzją chorzowskiej Rady Miejskiej[10] pomnik został zrekonstruowany na wzór oryginału[8] przez ucznia Xawerego Dunikowskiego[8] Augustyna Dyrdę[2], a odlany z brązu przez poznańskie Studio Szymanowo[16] i ustawiony na Placu Hutników[2] w pobliżu Rynku, odsłonięto go 6 września 2002 roku[2][3], pomimo negatywnej opinii Instytutu Pamięci Narodowej[3] oraz protestu Konfederacji Polski Niepodległej[3] oraz innych środowisk partyjnych i kombatanckich[2][8]. Przy odsłonięciu monumentu był obecny m.in. ówczesny prezydent Chorzowa Marek Kopel[3]. Nowe miejsce na pomnik wybrano z uwagi na możliwość jego dewastacji w przypadku postawienia go w pierwotnej lokalizacji, gdyż w jej pobliżu działała młodzieżowa dyskoteka[3]. Adam Słomka domagał się usunięcia pomnika w 2017 roku, napisał w tej kwestii pismo do wicepremiera Piotra Glińskiego, w którym stwierdził, że żadna cześć von Redenowi w Polsce nie jest należna[3]. W latach 2018–2020 przeprowadzono rewitalizację Placu Hutników, w tym terenu wokół monumentu[17], obok którego postawiono tężnię solankową[18].
Opis
edytujPierwotna wersja posągu[19] autorstwa Theodora Ermanna Kalidego przedstawiała postać hrabiego Friedricha Wilhelma von Redena w mundurze górniczym, który lewą ręką wspiera się na rozwiniętej mapie, prawą opiera na górniczym oskardzie, a pod prawą stopą leży bryłka rudy[3]. Posąg był wysoki na 10 stóp (tj. około 3,1 m) a jego waga wynosiła około 750 kg[3]. Był ustawiony na cokole z jasnoszarego marmuru o wysokości 12 stóp[3].
Oryginalna inskrypcja na przodzie cokołu brzmiała: FRIEDRICH WILHELM GRAF VON REDEN / GEB. DEN 23. MÄRZ 1752, GEST. DEN 3. JULI 1815 (pol. Fryderyk Wilhelm hrabia von Reden / ur. 23 marca 1752, zm. 3 lipca 1815), na tylnej ścianie cokołu znalazła się inskrypcja: DEM BEGRÜNDER DES SCHLESISCHEN BERGBAUES DIE DANKBAREN GRUBEN- UND HÜTTEN-GEWERKE UND KNAPPSCHAFTEN SCHLESIENS. 1852 (pol. Założycielowi śląskiego górnictwa / Wdzięczny przemysł górniczy i hutniczy oraz robotnicy Śląska / 1852)[3].
Nowy cokół o wysokości 3 m wykuto z wapienia muszlowego[3]. Znalazły się na nim inskrypcje, z przodu: Friedrich / Wilhelm / Graf von Reden / * 23. März 1752/ + 3. Juli 1815, z tyłu: 1852 / SETZTEN DIESES / DENKMAL / DEM BEGRÜNDER / DES SCHLESISCHEN BERGBAUES / DIE DANKBAREN / GRUBEN- UND HÜTTEN-GEWERKE / UND KNAPPSCHAFTEN SCHLESIENS. / 1939 / STÜRZTEN ES / POLEN IM BLINDEN HAß. / 1940 / RICHTETE ES / NACH DEM SIEGE / GROßDEUTSCHLANDS / DAS WERKTÄTIGE SCHLESIEN / WIEDER AUF. (pol. W 1852 wznieśli ten pomnik twórcy śląskiego górnictwa, wdzięczny przemysł górniczy i hutniczy oraz robotnicy Śląska. W 1939 obalili go Polacy w ślepej nienawiści. W 1940 odbudował go po zwycięstwie Wielkich Niemiec robotniczy Śląsk)[3].
Zrekonstruowany w 2002 roku pomnik z brązu został ustawiony na marmurowym cokole[6]. Znalazły się na nim cztery inskrypcje[6]:
- Fryderyk Wilhelm hrabia Reden; 23 marca 1752 – 3 lipca 1815 (front)[6]
- Odsłonięto w 250. rocznicę urodzin F.W. Redena i 200 rocznicę uruchomienia Huty Królewskiej[6]
- Zasłużonemu dla rozwoju przemysłu na Śląsku Społeczeństwo Chorzowa[6]
- Rzeźbę Teodora E. Kalidego z 1852 roku zrekonstruował Augustyn Dyrda w 2002 roku[6]
Cokół otoczono ozdobnym żeliwnym łańcuchem[6].
Galeria
edytuj-
Góra Redena w 1860 roku
-
Pierwotny pomnik na pocztówce (przed 1907)
-
Pomnik wraz z ogrodzeniem (przed 1940)
-
Pomnik hrabiego Redena, pocztówka z fotografią Maksa Steckela (przed 1940)
-
Uroczystości przy zrekonstruowanym pomniku z udziałem prezydenta Chorzowa, Marka Kopla (2005)
-
Zrekonstruowany pomnik na Placu Hutników (2007)
-
Pomnik otoczony słupkami przed rewitalizacją Placu Hutników (2018)
-
Głowa z pierwszego pomnika w Muzeum Hutnictwa (2022)
Przypisy
edytuj- ↑ a b Ernst Koeniger: Die alten Bau- und Kunstdenkmäler von Königshütte. W: Kleines Stadtbuch von Kőnigshütte Oberschlesien. Richard Schmidt (Hrsg.). Berlin: Verlag für Sozialpolitik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt, 1941, s. 222.
- ↑ a b c d e f g h wojz: Na Górnym Śląsku dziś takich postaci brakuje. [w:] „Chorzowianin” [on-line]. 2012-04-20. [dostęp 2020-06-18].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac Paweł Czyż: Adam Słomka: „Pomnik” pruskiego ministra do likwidacji!. [w:] Niezależna Gazeta Obywatelska [on-line]. 2017-11-29. [dostęp 2020-06-18].
- ↑ Mandel 1941 ↓, s. 187.
- ↑ Kurt Mandel: Theodor Kalide — KÖnigshüttes berühmtester Sohn. W: Kleines Stadtbuch von Kőnigshütte Oberschlesien. Richard Schmidt (Hrsg.). Berlin: Verlag für Sozialpolitik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt, 1941, s. 196.
- ↑ a b c d e f g h i j Hutników (pl.). [w:] Chorzów. Portal turysty [on-line]. Urząd Miasta Chorzów. [dostęp 2020-06-19].
- ↑ Fryderyk Grundmann (Friedrich Wilhelm Grundmann). [w:] cieslin.pl [on-line]. [dostęp 2020-06-18].
- ↑ a b c d e f MOKR: Pomnik Friedricha Wilhelma von Redena znów stanie w Chorzowie. [w:] naszemiasto.pl Chorzów [on-line]. Polska Press, 2002-08-16. [dostęp 2020-06-18].
- ↑ Ernst Koeniger: Die alten Bau- und Kunstdenkmäler von Königshütte. W: Kleines Stadtbuch von Kőnigshütte Oberschlesien. Richard Schmidt (Hrsg.). Berlin: Verlag für Sozialpolitik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt, 1941, s. 220.
- ↑ a b c Przemysław Jedlecki: Walka o pomnik Redena, czyli nacjonalizm w Chorzowie. [w:] wyborcza.pl Katowice [on-line]. Agora SA, 2002-09-05. [dostęp 2020-06-18].
- ↑ Mandel 1941 ↓, s. 186.
- ↑ Fontanna „Tańczące fauny”. Urząd Miasta Gliwice, 2018-01-31. [dostęp 2020-06-18].
- ↑ Weronika Silczak. Śladami Kalidego. „Montes Tarnovicensis”, 2003-04-20. Oficyna Monos. [zarchiwizowane z adresu].
- ↑ Martyna Urban , Muzeum Hutnictwa w Chorzowie zostało oficjalnie otwarte. Zdjęcia z historycznego obiektu zachwycają [online], Chorzów Nasze Miasto, 26 listopada 2021 [dostęp 2022-07-05] (pol.).
- ↑ Mirosław Nowak: Kontrowersyjny pomnik hrabiego. [w:] „Tygodnik Przegląd” [on-line]. 2002-09-16. [dostęp 2020-06-19].
- ↑ Edward Wieczorek: Teodor Erdmann Kalide - wielcy Ślązacy. Śląska Izba Turystyki. [dostęp 2020-06-18].
- ↑ Magistrat komentuje sprawę tężni. [w:] Tuba Chorzowa [on-line]. 2020-02-25. [dostęp 2020-06-19].
- ↑ Chorzów: Tężnia solankowa na Placu Hutników już działa!. [w:] mojchorzow.pl [on-line]. 2020-06-02. [dostęp 2020-06-19].
- ↑ Kto się boi śląskiej przeszłości?. s. 60. [dostęp 2020-06-16].
Bibliografia
edytuj- Kurt Mandel: F. W. Graf von Reden - Neuschöpfer des oberschlesischen Bergbaues. W: Kleines Stadtbuch von Kőnigshütte Oberschlesien. Richard Schmidt (Hrsg.). Berlin: Verlag für Sozialpolitik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt, 1941.