Pudło ekspresyjne
Pudło ekspresyjne, szafa ekspresyjna, echo, komora echowa – urządzenie w organach piszczałkowych mające formę dużej skrzyni lub szafy, w której zamknięte są piszczałki. Jedna ze ścian pudła (przednia lub górna) zabudowana jest pionowymi panelami – żaluzją – które mogą obracać się w osi pionowej, odsłaniając lub zasłaniając wnętrze szafy. Otwieranie żaluzji powoduje zwiększanie głośności piszczałek znajdujących się wewnątrz pudła.
Budowa i działanie edytuj
Elementy dźwiękotwórcze organów – piszczałki – wydają dźwięki o stałym natężeniu dźwięku[1]. Jednym ze sposobów dynamicznej zmiany głośności jest izolowanie piszczałek w zamkniętej przestrzeni, którą – w zależności od bieżącej potrzeby – można otwierać lub zamykać[2]: pudle ekspresyjnym (nazywanym też szafą ekspresyjną, echem[3] lub komorą echową[4])[5]. Ma ono formę szafy[6] lub skrzyni[7] o grubych, tłumiących dźwięk ścianach[3]. Jedna ze ścian (przednia lub górna[6]) nazywana żaluzją zbudowana jest z szeregu pionowych listew, które mogą obracać się wokół pionowej osi[7][5].
Wewnątrz pudła umieszczona jest jedna lub więcej wiatrownic[3] z głosami należącymi do jednego lub większej liczby manuałów[6]. Przy zamkniętych żaluzjach dźwięk głosów znajdujących się wewnątrz pudła jest mniej słyszalny, przytłumiony; przy otwartych jest głośniejszy[3]. Stopniowe otwieranie żaluzji wywołuje efekt crescenda, zamykanie – decrescenda[8].
Żaluzje otwiera się i zamyka pedałem (niekiedy wałkiem[2]) zainstalowanym w cokole stołu gry, tuż nad klawiszami klawiatury nożnej[6]. Połączenie pedału z żaluzjami może być zrealizowane urządzeniami mechanicznymi, pneumatycznymi lub elektrycznymi[3].
Organy mogą być wyposażone w jedno lub więcej pudeł ekspresyjnych[8].
Historia edytuj
Pudło ekspresyjne zostało wynalezione w Anglii na początku XVIII wieku[6]. Jego prototypem były pochodzące z Półwyspu Iberyjskiego[9], wprowadzone do konstrukcji organów w XVII wieku komory echowe – skrzynie z otwieranym linką wiekiem, w których zamykano pojedyncze grupy piszczałek[4]. Najstarsza pochodzi z organów datowanych na 1662 z miejscowości Bilbao w północnej Hiszpanii[10]. Podobne rozwiązanie zastosował angielski organmistrz Abraham Jordan; swoją skrzynię wyposażył w mechanizm obsługiwany pedałem[4]. Budowana współcześnie konstrukcja pudła ekspresyjnego wyposażonego w żaluzje obsługiwane pedałem zaadaptowana została w XVIII wieku z rozwiązania opracowanego dla klawesynu ok. 1760 przez budowniczego instrumentów Burkata Shudiego[11].
Przypisy edytuj
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 37.
- ↑ a b Dorawa 1971 ↓, s. 41.
- ↑ a b c d e Chwałek 1971 ↓, s. 184.
- ↑ a b c Sachs 2005 ↓, s. 373.
- ↑ a b pudło ekspresyjne, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2024-02-22].
- ↑ a b c d e Sikorski 1975 ↓, s. 208.
- ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 727.
- ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 196.
- ↑ Méhes 2016 ↓, s. 17.
- ↑ Méhes 2016 ↓, s. 21.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 422.
Bibliografia edytuj
- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Jan Chwałek: Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst. Maria Charytańska (red.). Warszawa: MKiS, ZMiOZ, 1971.
- Marian Dorawa: Organy. Konstrukcja, ochrona, konserwacja. Bogusław Mansfeld (red.). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1971. OCLC 68661032.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Balázs Méhes. Der erste Schwellkasten, der nicht der erste war. „Studia Universitatis Babes-Bolyai - Musica”. LXI (1), s. 17–40, 2016. Kluż-Napoka: Cluj-Napoca: Presa Universitară Clujeană. ISSN 2065-9628. (niem.).
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.