Taniec śmierci w kościele Bernardynów w Krakowie

Taniec śmierci – barokowy obraz łączący tematykę rodzajową i religijną dotyczący kruchości i przemijania ludzkiego życia, adresowany do wszystkich stanów społecznych. Namalowany w ostatniej ćwierci XVII stulecia, przez nieznanego artystę. W starszej literaturze dzieło to przypisywano Franciszkowi Lekszyckiemu, malarzowi działającego dla małopolskich bernardynów. „Taniec śmierci” znajduje się w kaplicy Świętej Anny usytuowanej za południowym ramieniem transeptu kościoła Bernardynów na Stradomiu w Krakowie. Cenny przykład krakowskiego malarstwa barokowego i kultury staropolskiej. Jedno z najstarszych przedstawień w Małopolsce o tematyce wanitatywnej.

Taniec śmierci

Autor	nieznany artysta
Data powstania	czwarta ćwierć XVII wieku
Medium	olej na płótnie
Wymiary	252 × 210 cm
Miejsce przechowywania
Lokalizacja	Kościół św. Bernardyna w Krakowie

Wygląd

Mierzący 252 × 210 cm obraz jest namalowany techniką olejną na płótnie. Składa się z centralnego przedstawienia oraz czternastu mniejszych, owalnych obrazków-medalionów, które tworzą rodzaj bordiury. Każde z przedstawień jest opatrzone krótkim, czterowersowym wierszem.

Główne przedstawienie ukazuje tytułowy taniec. Pochodzącym z różnych stanów społecznych kobietom (począwszy od wieśniaczki, po królową) towarzyszą kościotrupy w ruchach przypominających taniec. Pląsające kobiety i kościotrupy ustawieni są naprzemianlegle i tworzą zamknięty krąg. U dołu, pośrodku ukazani są muzykujący na skrzypcach i klawikordzie dwaj mężczyźni, każdemu towarzyszy szkielet, trzymający kartkę z zapisem nutowym. Po bokach zaś niewielkie przedstawienia Adama i Ewy kuszonych przez węża i diabelska paszcza, wewnątrz jej postaci płoną w piekielnym żarze. U góry ukazany jest rozległy krajobraz, przy lewym narożniku przedstawienie Grupy Ukrzyżowania – konającego na krzyżu Chrystusa oraz u stóp Maria i święty Jan Ewangelista. Pochmurne niebo tworzące dopełnienie głównej części obrazu rozjaśnia poświata, z której wyłania się Bóg Ojciec. Na górze widnieje czterowiersz o następującej treści:

Rożnych Stanów piękne grono
Gęstą Śmiercią przepleciono
Żyjąc wszystko tańcujemy
A że obok Śmierć nie wiemy.

Na owalnych medalionach ukazane są rozmaite sceny rodzajowe, których wspólnym motywem jest para tańczącego mężczyzny z kościotrupem. Podobnie jak w głównej części obrazu postaciom przypisano rozmaite stany społeczne. W środku obramowania, u góry widzimy klepsydrę i zegar stojące na czaszce, u dołu misę, kropidło oraz czaszkę i płonącą lampę.

Kolejność medalionów i wierszy jest następująca:

Papież:
Trzem Koronom nie Wybaczysz
w Taniec z sobą prosić raczysz
Muszę z tobą choć nie mile
Zażyć takie Krotofile.

Cesarz:
y łaź to nie zwyciężony
S tobą mam być zjednoczony
Wszystka moc Cesarska moja
Schnie gdy się tknie ręka twoja.

Cesarz

Król:
Dałbym Berło y z Korono
By mię s tańca Uwolniona
O? nader przykre niestety

Ktore smierc skacze Ballety.

Kardynał:
Kardynalskie Kapelusze
Choćbym nie chciał rzucać muszę
Strasznysz to skok gdzie muzyka
Ze umrzeć trzeba wykrzyka.

Biskup:
Postradałeś Pastorała
Gdyc Smierc w Taniec iść kazała
Infulac nic nie pomoże
Musisz skoczyć W grób niebożę.

Zakonnicy:
Wszak Kanony Zakazuią
niechay Xięża nie tancuią
A wyscie Święci Kapłani

Magnat

gwałtem w ten Taniec Zabrani.

Książę:
Nie bądź chacias Xiąże hardy
Z smierciąc te skaczesz Galardy
Bo wnet Iasnie Oświecony
Tytuł twoy będzie Zaćmiony.

Senator:

Darmo się wSpierasz pod boki

Gdy w te z Smiercią idziesz skoki
Rusz się s krzesła choć nie raczysz

Gdy te skoczkę w Oczach baczysz.

Szlachcic:
lako się twe Suche Kości

Targnęły na me Wolności
Nie pozwalam w taniec z tobą
Ty mię przecie ciągniesz z Sobą.

Chłop

Mieszczanin:
Proś mię raczey O bławaty
Bo cię widzę żeś bez Sźaty
Nagaś a mnie Odzianego
Prowadzisz do Tańca swego.

Chłop:
y Ty Kmiotku Spracowany
W Smiertelnes się wybrał tany
Niepyszna Dama z Oraczem
Tak Tańczy iako z Bogaczem.

Żołnierz i żebrak:
Czemuż to Werdo nie pytasz

Kiedy się z tą Damą witasz
Na obu was dekret srogi
Zoldat Umrze y Ubogi.

Innowiercy:
Sprośni Turcy Brzydcy Żydzi
lak się wami Śmierć nie hydzi
Na Żydowskie nie dba Smrody

Dziecko i błazen

Z dzikiemi skacze Narody.

Błazen i dziecko:
Twe y tego Dziecka Żarty
Za pieniądz teraz nie Warty
Tu to Sęk się Wydworowac
Żeby z Smiercią nie tańcować.

Zakończenie stanowi wiersz:
Szczęśliwy kto z tego Tańcu
Odpocznie w Niebieskim Szańcu.
Nieszczęsny kto z tego Koła
W piekło wpadszy biada woła.

Analiza

Reformacja i kontrreformacja w sposób znaczący zarysowały podziały religijne w Europie, a co za tym ukształtowały się odmienne nurty w kulturze i w sztuce. Niemniej problematyka siły ludzkiej duszy, przemijalność, ulotność i kruchość ziemskiego życia, śmierć i jej konsekwencje objęły sztukę zarówno w krajach katolickich i protestanckich. O ile w krajach protestanckich, głównie w Niderlandach wątek wanitatywny przejawiał się w niektórych martwych naturach i pejzażach, w krajach katolickich częstokroć sięgano do tradycji średniowiecznego Dance Macabre, gdzie obrazowano częstokroć razem osoby z rozmaitych stanów z powyginanymi kościotrupami. W sztuce baroku przedstawienia o tematyce wanitatywnej dodawano symbole związane ze śmiercią m.in. czaszki, skrzyżowane kości, klepsydry, gaszące płomienie świecy, bańki mydlane etc. Głównym celem takich przedstawień było uświadomienie człowiekowi o niespodziewanej śmierci, Bożym sądzie oraz niebie lub piekle. Stąd też wyłania się przesłanie moralizatorskim znaczeniu; niezależnie od społecznego statusu, człowiek pragnący wiecznego życia w raju powinien żyć zawsze wolny od doczesnych pokus i grzechów.

Historycy sztuki zgodnie datują krakowskie dzieło na czwartą ćwierć XVII wieku. Według niektórych badaczy, jednym ze źródeł inspiracji miał być miedzioryt autorstwa Paula Fürsta z lat ok. 1635–1666. Nie wiadomo, kto namalował krakowski obraz, mimo to w literaturze (głównie starszej) przypisywano dzieło Franciszkowi Lekszyckiemu, małopolskiemu artyście, który malował obrazy na zlecenie bernardynów z Krakowa i Kalwarii Zebrzydowskiej. W przypadku postaci, doszukiwano się tu żyjących możnych XVII wieku związanych z elitą władzy Rzeczypospolitej i Europy. Cesarzem mógł być zatem Ferdynand III Habsburg (rządzący w latach 1637–1657), królem – Jan II Kazimierz Waza (1648–1668) lub Michał Korybut Wiśniowiecki (1669–1673), kardynałem – Jan Albert Waza (pontyfikat w latach 1612–1634), bądź Michał Stefan Radziejowski (pontyfikat w latach 1686–1687), biskupem Andrzej Lipski, hetmanem – Stanisław Koniecpolski (hetman polny koronny od 1618, hetman wielki koronny od 1632, zm. 1646), szlachcicem – Władysław Wiktoryn Siciński.

Bibliografia

• Jan Białostocki, Płeć śmierci, Gdańsk 2007
• Irena Dziubkowa (red.), Szlachetne dziedzictwo czy przeklęty spadek. Tradycje sarmackie w sztuce i kulturze, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2004, s. 454–455
• Karol Kantak, Jerzy Szablowski, Jerzy Żarnecki, Kościół i klasztor OO. Bernardynów w Krakowie, Kraków 1938, s. 130–132
• Mariusz Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 1980
• Święto baroku. Sztuka w służbie Michała Stefana Radziejowskiego (1645–1705), katalog wystawy, Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa 2009, s. 112
• Eva Schuster, Ewa Ryżewska (red.), Taniec Śmierci od późnego średniowiecza do końca XX wieku, katalog wystawy, Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, Szczecin 2002
• Marian Wańczowski, Mirosław Lenart, Księga żałoby i śmierci, Warszawa 2009
• Magdalena Gutowska, Taniec śmierci, Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa 2010, s. 247