Arkebuz
Arkebuz (arkabus, arkabuz, harkabuz, harkebuz)[a] – długa gładkolufowa broń strzelecka wyposażona w zamek kołowy, używana od XVI do XVII wieku[1].
.jpg)
.jpg)
Powstała w końcu XV wieku jako lżejsza i poręczniejsza alternatywa dla prymitywnych hakownic i późniejszych ciężkich muszkietów[2], w jaką zaczęto wyposażać oddziały jazdy, tzw. arkebuzerów[3]. Początkowo nazwę tę odnoszono do palnej broni z prostą kolbą przypominającą uchwyt kuszy[4].
Charakterystyka
edytujArkebuz był bronią gładkolufową rozdzielnego ładowania, wykorzystującą jako ładunek miotający proch czarny[1]. Kaliber lufy wynosił zazwyczaj ok. 10 mm, co jednak nie było regułą. W porównaniu z muszkietem był bronią lżejszą i poręczniejszą (nie wymagającą podpierania lufy na forkiecie), jednakże cechował się znacznie mniejszą celnością i donośnością. Istotną różnicą było również stosowanie w nich najczęściej nowocześniejszych zamków kołowych zamiast lontowych (choć zdarzały się również arkebuzy lontowe)[5].
Oprócz wykorzystania jako broń wojskowa, arkebuzy używane były również jako broń myśliwska przez bogatą szlachtę i magnaterię (w Rzeczypospolitej już za panowania Stefana Batorego, który sam był zamiłowanym myśliwym). Wiązało się to z często droższym, ozdobnym wykańczaniem tej broni (zwłaszcza inkrustowaniem łoża i kolby[6]), oraz (w rzadkich przypadkach) z montowaniem luf gwintowanych, co znacznie poprawiało jej osiągi[1][5][7][b]. Niekiedy wczesne myśliwskie wersje arkebuzów, ze względu na większy ciężar od kuszy, opierano do strzelania na przenośnej podpórce podobnej do forkietu w muszkiecie[6].
Historia
edytuj
Arkebuzy wywodzą się bezpośrednio od muszkietów i powstały jako broń przeznaczona początkowo dla konnych oddziałów arkebuzerii, gdzie używane były jako bandolety. Z czasem weszły również na wyposażenie oddziałów pieszych arkebuzerów[c][4].
Arkebuzy nigdy jednak nie wyparły z uzbrojenia muszkietów, ze względu na gorsze osiągi oraz mankamenty stosowanych w nich zamków kołowych (wysokie koszty produkcji, skomplikowana budowa i obsługa oraz podatność na uszkodzenia)[1][5][8].
Od drugiej połowy XVII wieku arkebuzy wraz z muszkietami zaczęły być stopniowo wypierane przez nowocześniejsze karabiny skałkowe, co doprowadziło do zaniku ich stosowania w XVIII stuleciu.
Zobacz też
edytuj
Uwagi
edytuj- ↑ Z fr. arquebuse ze st.franc. hacuebuche od niem. Hakenbüchse
- ↑ W Muzeum Wojska Polskiego znajduje się egzemplarz gwintowanego arkebuza (nr inw. 24221x), datowanego na połowę XVI wieku: kaliber 16 mm, długość 93 cm, masa 3,18 kg[7].
- ↑ W I Rzeczypospolitej pierwsze formacje arkebuzerów pojawiły się za rządów Stefana Batorego i zachowane zostały do czasów Jana III Sobieskiego[1].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e arkabuz, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-04-15].
- ↑ Wojsko, wojna, broń. Leksykon PWN (red. Marcin Kamler). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, s. 13.
- ↑ Krupa (red.) 2007 ↓, s. 39.
- ↑ a b Kwaśniewicz 1987 ↓, s. 7.
- ↑ a b c Kwaśniewicz 1987 ↓, s. 7-8.
- ↑ a b Krzemień 1986 ↓, s. 11.
- ↑ a b Zdzisław Żygulski jun.: Stara broń w polskich zbiorach, dz. cyt., s. 199.
- ↑ Historia broni palnej – pierwsze pistolety, globalreplicas.com.
Bibliografia
edytuj- Andrzej Krupa (red.): Encyklopedia wojskowa: dowódcy i ich armie, historia wojen i bitew, technika wojskowa. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15175-1.
- Włodzimierz Kwaśniewicz: 1000 słów o dawnej broni palnej. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1987. ISBN 83-11-07350-3.
- Zdzisław Żygulski jun.: Stara broń w polskich zbiorach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, ISBN 83-03-00357-7.
- Marek P. Krzemień: 1000 słów o łowiectwie. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1986. ISBN 83-11-07260-4.
- Polskie tradycje wojskowe. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1990. ISBN 83-11-07675-8.