Arkebuzeria
Arkebuzerzy, arkebuzeria (od fr. arquebusier) – jazda lub piechota uzbrojona w arkebuz jako broń palną, formacja występująca głównie w zachodnioeuropejskich wojskach XVI i XVII wieku[1].
Konni arkebuzerzy (lub arkabuzerzy[2]) pojawili się pod koniec XV wieku podczas wojen we Włoszech jako poruszająca się konno piechota (archibugieri a cavallo), ostrzeliwująca nieprzyjaciela z bliskiego dystansu, podobnie jak późniejsi dragoni. Prowadzili ogień pieszo, opierając broń o siodło, następnie konno się wycofywali. Po wyposażeniu od połowy XVI wieku w lżejsze bandolety prowadzili ogień z konia, zwykle z zastosowaniem karakolu[3].
W historiiEdytuj
W środkowej Europie masowe wykorzystanie arkebuzerii łączyło się z wybuchem wojny trzydziestoletniej. Wojska cesarskie na początku konfliktu dysponowały zaledwie dwoma regimentami, w roku 1621 miały ich już 17, a ostatecznie 20 w 1633 r.[4] Podobnie liczni byli w wojskach Ligi Katolickiej, wraz z kirasjerami stanowiąc tam dwie główne formacje jazdy. Regimenty arkebuzerskie powstające w latach 20. XVII wieku w państwach niemieckich rekrutował do swych wojsk jako oddziały najemne (pierwsze w 1628) Gustaw Adolf, podejmując szwedzką interwencję w trakcie wojny trzydziestoletniej[5]. W latach 40. liczba tych jednostek sukcesywnie jednak się zmniejszała, a przed końcem wielkiej wojny ten typ kawalerii zanikł zupełnie[4]. W wojskach angielskich arkebuzerów zaliczano do jazdy średniozbrojnej, wyposażonej w kirys, hełm, parę pistoletów i rapier lub szpadę, i tradycyjnie określanych tak nadal, mimo rezygnacji z samego arkebuza. Podczas wojny domowej stanowili oni obok kirasjerów podstawową masę kawalerii po obu stronach konfliktu; cechy arkebuzerii w istocie miały też oddziały „Żelaznobokich” Cromwella[6]. Hiszpańscy piesi arkebuzerzy wyróżnili się już w bitwie pod Pawią (1512), później niebagatelny był ich udział w zamorskich wyprawach i podbojach konkwistadorów.
Jednostki arkebuzerów występowały także w krajach pozaeuropejskich, przede wszystkim w osmańskiej Turcji, gdzie w arkebuzy wcześnie uzbrajano jednostki wyborowej piechoty – janczarów. Za rządów Sulejmana Wspaniałego byli oni masowo wyposażeni w tę broń, którą po modyfikacjach nazywano janczarkami. Także w XVI stuleciu arkebuzy za pośrednictwem kupców europejskich pojawiły się na Dalekim Wschodzie, czego następstwem było w Japonii szerokie wykorzystanie arkebuzerii jako lekkiej piechoty (ashigaru), z pierwszym masowym jej użyciem w bitwie pod Nagashino (1575)[7]. Nieco późniejsze zastosowanie tej broni w cesarskich Chinach przypada na czasy dynastii Ming.
Uzbrojenie i wyposażenieEdytuj
Ich główne uzbrojenie stanowiły arkebuzy, a później krótsze i poręczniejsze bandolety, poza tym dwa pistolety i rapier. Wyposażeniem ochronnym była początkowo zbroja arkebuzerska, składająca się z kirysu, obojczyków, naręczaków z rękawicami, nabiodrków z kutych płyt stalowych o grubości miejscami do 3,5 mm, uzupełniona otwartym hełmem w typie szturmaka[8]. W późniejszych, zmodyfikowanych odmianach obejmowała również płytowe karwasze (lub rękawy kolcze), a w dolnej części – lżejsze i wygodniejsze taszki; hełmem najchętniej stosowanym była burgoneta albo pappenheimer). Piesi arkebuzerzy w ogóle pozbawieni byli wyposażenia ochronnego z wyjątkiem hełmu (najczęściej strzeleckiego gruszkowego lub morionu), ich bronią białą był rapier (albo kordelas) i sztylet. Szybciej ładowany i celniejszy arkebuz stanowił o ich ogniowej przewadze nad muszkieterami[9].
OrganizacjaEdytuj
Zorganizowani byli w regimenty z podziałem na kompanie (frejkompanie), których kadra oficerska składała się z kapitana, porucznika, chorążego, podchorążego, kwatermistrza, pisarza i na ogół sześciu wachmistrzów. Ponadto zatrudniano chirurgów, kapelanów, trębaczy, kowali, rusznikarzy i innych[8].
W trakcie działań wojennych jednostki pułkowe powstawały z samodzielnych kompanii, które ostatecznie łączono w regiment. Podczas wojny trzydziestoletniej składał się on z 5-10 kompanii po 100 ludzi, co organizacyjnie wzorowano na kirasjerach. Zaletą tej kawalerii był fakt, iż pod względem wyposażenia w ekwipunek i konie była nieco tańsza od elitarnych jednostek kirasjerskich i choć zaliczana ówcześnie do lekkiej jazdy, w istocie stanowiła część głównej kawalerii bitewnej. Nierzadko jednostki należące do bogatych właścicieli były wyposażone lepiej od kirasjerskich, a niektóre regimenty arkebuzerskie tytułem awansu często przemianowywano później na kirasjerskie[4].
W wojsku polskimEdytuj
Na ziemiach polskich arkebuzeria pojawiła się za panowania Stefana Batorego, oddziały te występowały w XVI i XVII stuleciu i jako kawaleria strzelcza przetrwali do czasów Jana Sobieskiego[3][1]. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli rzadkim rodzajem lekkiej jazdy autoramentu cudzoziemskiego, najpierw przypominającym wyglądem i organizacją zachodnioeuropejskich kirasjerów[8], a końcowej postaci rodzajem strzelców konnych. Arkebuzerami nazywano też wyposażonych w arkebuzy muszkieterów, określano tak również rajtarów pozbawionych uzbrojenia ochronnego[3]. Z. Gloger zauważa, że w Polsce „arkebuzy piechoty nie miały nigdy takiego znaczenia jak np. we Francji, gdzie oddawały wielką usługę, np. w bitwie pod Pawią r. 1525. Toteż używano ich u nas mało, może i dlatego, że były bronią kosztowniejszą, a w piechocie służyli ludzie ubożsi”[1].
W wojsku polskim arkebuzerzy początkowo wchodzili w skład mieszanych jednostek składających się jeszcze z kopijników oraz jeźdźców służących po husarsku. Po likwidacji kopijników i wyodrębnieniu husarii arkebuzerzy tworzyli samodzielne jednostki, z reguły dość nieliczne (choć zdarzały się wyjątki, np. w 1655 r. szlachta wielkopolska uchwaliła powołanie wojewódzkiego skwadronu liczącego 300 koni). Aż do lat 20. XVII wieku jednostki arkebuzerów zaliczano w Polsce do husarii, choć w istocie bardzo się od niej różniły. Oddziały takie wystawiała od czasów Stefana Batorego do panowania Jana III Sobieskiego rodzina Charlińskich[potrzebny przypis].
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b c Włodzimierz Kwaśniewicz: 1000 słów o dawnej broni palnej. Warszawa: Wyd. MON, 1987, s. 8.
- ↑ Por. Wielka encyklopedia PWN. T. 2. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2001, s. 288.
- ↑ a b c Mała encyklopedia wojskowa. T. 1. Warszawa: Wyd. MON, 1967, s. 57.
- ↑ a b c Vladimir Brnardic: Armie cesarskie wojny trzydziestoletniej 1618-1648 (2): Kawaleria. Oświęcim: Wyd. Napoleon V/Osprey, 2019, s. 26
- ↑ Richard Brzezinski: The Army of Gustavus Adolphus (2): Cavalry. Oxford: Osprey Publishing, 1993, s. 4, 9-10.
- ↑ Jarosław Wojtczak: Naseby 1645. Warszawa: Bellona, 2000, s. 97; Peter Young, Michael Roffe: The English Civil War. Oxford: Osprey, 2000, s. 22.
- ↑ Oscar Ratti, Adele Westbrook: I segreti dei samurai. Le antiche arti marziali. Roma: Edizioni Mediterranee, 2007.
- ↑ a b c Romuald Romański: Beresteczko 1651. Warszawa: Bellona, 2007, s. 25-26.
- ↑ Vladimir Brnardic: Imperial Armies of the Thirty Years’ War (1): Infantry and artillery. Oxford: Osprey Publishing, 2009, s. 35.
BibliografiaEdytuj
- Mała encyklopedia wojskowa. T. 1 (A–J). Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967
- Włodzimierz Kwaśniewicz: 1000 słów o dawnej broni palnej. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987, ISBN 83-11-07350-3
- Vladimir Brnardic: Armie cesarskie wojny trzydziestoletniej 1618-1648 (2): Kawaleria. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V/Osprey, 2019, ISBN 978-83-8178-212-8
- Romuald Romański: Beresteczko 1651. Warszawa: Bellona, 2007, ISBN 978-83-11-10929-2