Czarny Łoś. Opowieść indiańskiego szamana
Czarny Łoś – opowieść indiańskiego szamana: dzieje świętego człowieka Siuksów Oglala opowiedziane poprzez Johna G. Neihardta (Płomienną Tęczę) (w skrócie Czarny Łoś lub Opowieść indiańskiego szamana, ang. Black Elk Speaks. Being the Life Story of a Holy Man of the Oglala Sioux as told through John G. Neihardt (Flaming Rainbow), zazwyczaj w skrócie Black Elk Speaks) – książka Johna G. Neihardta, amerykańskiego poety i pisarza, będąca zapisem wspomnień Czarnego Łosia (Black Elk), z plemienia Oglala Lakota. Czarny Łoś opowiadał w języku lakota, a obecny podczas rozmów syn opowiadającego, Ben Black Elk, tłumaczył słowa ojca na angielski[1]. Podczas tych rozmów Neihardt robił notatki, które później wykorzystał jako podstawę swojej książki[2].
| Autor | |
|---|---|
| Tematyka |
kultura i historia Indian północnoamerykańskich, indiański spirytualizm |
| Typ utworu | |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania |
1932 |
| Wydawca | |
| Pierwsze wydanie polskie | |
| Data wydania polskiego |
1994, 2008 |
| Wydawca | |
| Przekład |
Marek Maciołek |
Geneza edytuj
Latem 1930 roku, w ramach badań nad indiańskimi poglądami na ruch Tańca Duchów, poeta i pisarz John Gneisenau Neihardt otrzymał niezbędne pozwolenie z Biura do spraw Indian na wyjazd do rezerwatu Pine Ridge. W towarzystwie dwóch córek udał się na spotkanie z poważanym przedstawicielem plemienia Oglala o imieniu Czarny Łoś. Jego zamiarem była rozmowa z kimś, kto brał udział w Tańcu Duchów. W większości rezerwaty nie były wówczas otwarte dla zwiedzających. W wieku 13 lat Czarny Łoś brał także udział w bitwie nad Little Big Horn i przeżył masakrę Wounded Knee w 1890 roku.
Neihardt wspominał, że Czarny Łoś zaprosił go na kolejne rozmowy. Indianin zrelacjonował mu swoje wizje, w tym jedną, w której widział siebie jako „szóstego dziadka” – mędrca, duchowego przedstawiciela ziemi i ludzkości[3]. Obaj mężczyźni z czasem blisko się zaprzyjaźnili. Córka Neihardta, Hilda Neihardt, twierdziła, że Czarny Łoś adoptował ją, jej siostrę i ich ojca jako krewnych, nadając każdemu z nich lakotańskie imiona.
Recepcja, kontrowersje edytuj
Kolejne wydania i tłumaczenia książki zyskały wielu czytelników na świecie. Utwór wywarł wrażenie na Carlu Jungu[4]. Stał się też inspiracją dla wielu grup New Age[5].
Wątpliwości związane z książką dotyczą wpływu każdej z trzech osób (Czarny Łoś, Neihardt, Ben Black Elk) uczestniczących w jej powstaniu na całokształt utworu. Zarzucano też Neihardtowi, że nie znając języka i kultury Lakotów, nie był w stanie w pełni zrozumieć kontekstu i przeinaczył relację. Według Raymonda J. DeMallie Neihardt mógł też wyolbrzymić lub zmienić niektóre części historii, aby uczynić ją bardziej przystępną i atrakcyjną dla białego czytelnika z lat 30. XX wieku.
Treść edytuj
Czarny Łoś, dawny wojownik i szaman[6][7][8][9] (medicine man) Siuksów opowiada o tym, jak był świadkiem wydarzeń ważnych dla swego ludu. Już jako trzynastoletni chłopiec obserwował słynną bitwę Indian z 7 Pułkiem Kawalerii gen. Custera nad rzeką Little Bighorn (1876), a w roku 1890 przeżył masakrę nad strumieniem Wounded Knee.
Książka jest opowieścią o duchowym doświadczeniu, z którym zetknął się Czarny Łoś. Autor przekazuje w niej także wizję, która przekraczała granice ludzkiego doświadczenia i która miała zapewnić przetrwanie narodowi Siuksów[10].
Wydania i tłumaczenia edytuj
Niektóre wydania amerykańskie:
- Black Elk Speaks
- 1932, William Morrow & Company[11]
- 1961, University of Nebraska Press, z nową przedmową Neihardta, ISBN 0-8032-5141-6
- 1979, z nową przedmową Vine’a Delorii Jr., ISBN 0-8032-3301-9
- Black Elk Speaks: Being the Life Story of a Holy Man of the Oglala Sioux, as told through John G. Neihardt (Flaming Rainbow)
- 1988, University of Nebraska Press, ISBN 0-8032-8359-8
- 1991, audiobook na dwóch kasetach na podstawie wydania University of Nebraska Press, Audio Literature, Berkeley, Calif., ISBN 978-0-944993-36-1ISBN 0-944993-36-2
- 2000, wydanie z indeksem, ISBN 0-8032-6170-5
- Black Elk Speaks: Being the Life Story of a Holy Man of the Oglala Sioux, 2008, SUNY Press, Albany, NY, ISBN 978-1-4384-2540-5, z adnotacjami Raymonda J. DeMallie
- Black Elk Speaks: The Complete Edition, 2014, University of Nebraska Press, ISBN 0-8032-8391-1
Utwór został także przetłumaczony na chiński (ISBN 978-986-7416-02-5), czeski (Rozprávanie Čierneho Losa: príbeh života svätého muža z kmeňa oglalských Siuxov, ISBN 978-80-966961-6-1), duński (Black Elk taler: en medicinmand fra Oglala Sioux indianerstammen beskriver sit liv, ISBN 978-87-590-2104-0), francuski (Élan-Noir parle. La vie d'un saint homme des Sioux Oglalas, ISBN 978-2-903951-09-2), hiszpański (Los últimos Sioux, ISBN 978-84-279-3830-4; Alce negro habla, ISBN 978-84-7651-913-4), koreański (빼앗김大地의꿈: 인디안예언자검은고라니의말), niemiecki (Ich rufe mein Volk: Leben, Visionen und Vermächtnis des letzten großen Sehers der Ogalalla-Sioux, ISBN 978-3-921521-41-0), niderlandzki (Zwarte Eland spreekt: verhalen en visioenen van de laatste ziener der Oglala-Sioux, ISBN 978-90-6131-679-4), perski (farsi), rosyjski („Говорит Черный Лось” w zbiorze „Откровение Черного Лося”, ISBN 978-5-85000-005-9), szwedzki (Black Elk talar: historien om en helig man av oglala lakota-folket, ISBN 978-91-502-1301-0), włoski (Alce Nero parla. Vita di uno stregone dei Sioux Oglala, ISBN 978-8845907562)[12].
Książkowe wydane w Polsce poprzedziła publikacja fragmentów zatytułowana Mówi Czarny Łoś na łamach miesięcznika „W drodze”[13]. Książka została wydana przez poznańskie wydawnictwo Zysk i S-ka (ISBN 83-86211-48-2) w tłumaczeniu Marka Maciołka i Marka Nowocienia pod tytułem Czarny Łoś – opowieść indiańskiego szamana: dzieje świętego człowieka Siuksów Oglala opowiedziane poprzez Johna G. Neihardta (Płomienną Tęczę) w oparciu o piętnaste masowe wydanie książki „Black Elk Speaks” (ISBN 0-671-45221-5). Oryginał amerykański zawierał 16 rysunków autorstwa Stojącego Niedźwiedzia, które z powodu jakość reprodukcji w wydaniu polskim pominięto[14]. Tytuł i jego zapis bywają interpretowane na kilka sposobów[10][14][15][16][17][18][19][20][21].
Adaptacje sceniczne edytuj
Christopher Sergel dokonał adaptacji scenicznej książki pt. Black Elk Speaks[22] w latach 70. XX wieku, kiedy to została wystawiona na deskach Folger Theatre w Waszyngtonie, a następnie odbyła krajowe tournée po rezerwatach w 1978 r. Po śmierci Sergela ukazała się jego nowa wersja sztuki Black Elk Speaks, której premiera miała miejsce w styczniu 1995. W tej produkcji Denver Center Theatre Company grali Ned Romero i Peter Kelly Gaudreault.[23]. W jednej z inscenizacji główną rolę zagrał David Carradine[24].
Przypisy edytuj
- ↑ Interpreting the Legacy: John Neihardt and Black Elk Speaks (review). „Studies in American Indian Literature”. 1 (17), s. 98-101, 2005. University of Nebraska Press. DOI: 10.1353/ail.2005.0029.
- ↑ Clyde Holler, The Black Elk Reader [online] [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Szymon Żyśko: Szaman, który został katechetą. deon.pl, 2017. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Ann Neumann, Black Elk, Woke: On the remaking of a Native American prophet, „The Baffler” (32), 2016, s. 172-181, JSTOR: 43959294.
- ↑ Patrick B. McGuigan: Black Elk Speaks "New" Truth. eu.oklahoman.com. [dostęp 2023-12-18]. (ang.).
- ↑ Bartosz Hlebowicz: Święty człowiek Siuksów. tygodnikpowszechny.pl, 2022-01-22. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Siuks w drodze na ołtarze – Dobre Nowiny. solidaryzm.eu, 2021-10-11. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Adam Tomasz Witczak: Czarny Łoś i Ojciec Gall. legitymizm.org. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Jakub Jałowiczor: Łowca skalpów idzie do nieba. 2018-01-12. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ a b Czarny łoś - opowieść indiańskiego szamana. nakanapie.pl. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ BLACK ELK SPEAKS : BEING THE LIFE STORY OF A HOLY MAN OF THE OGALALA SIOUX. abebooks.com. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ au="Black Elk". worldcat.org. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Mówi Czarny Łoś. worldcat.org. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ a b Czarny Łoś: Opowieść indiańskiego szamana. biblionetka.pl. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Czarny łoś - opowieść indiańskiego szamana. lubimyczytac.pl. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Czarny Łoś. Opowieść indiańskiego szamana w: Marek Nowocień: Frank B. Linderman, Piękna-tarcza. Szamanka z plemienia Wron. tipi.pl. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Opowieść indiańskiego szamana. sklep.zysk.com.pl. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Czarny Łoś - opowieść indiańskiego szamana: dzieje świętego człowieka Siuksów Oglala opowiedziane poprzez Johna G. Neihardta (Płomienną Tęczę). w.bibliotece.pl. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Czarny Łoś. Opowieść indiańskiego szamana. tezeusz.pl. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Czarny Łoś. sklep.zysk.com.pl. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Czarny Łoś mówi w: Dylematy tłumaczy literatury indiańskiej w Polsce. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, 2023-11-24. [dostęp 2023-12-18].
- ↑ Black Elk Speaks. Dramatic Publishing. [dostęp 2023-12-18]. (ang.).
- ↑ Jan Breslauer: The Legacy of ‘Black Elk’ : Native American actors hope that the historical epic play will make audiences question ethnic stereotypes and help raise their artistic visibility. latimes.com, 1995-01-08. [dostęp 2023-12-18]. (ang.).
- ↑ Robby Trammell: Indian Philosopher's Words Will Come to Life in Play. eu.oklahoman.com. [dostęp 2023-12-18]. (ang.).
Linki zewnętrzne edytuj
- Czarny Łoś, John Neihardt: Black Elk Speaks: The Complete Edition. Philip J. Deloria (wstęp), Raymond J. DeMallie (uwagi). University of Nebraska Press, public.gettysburg.edu, s. 1–353. ISBN 978-0-8032-8393-0. [dostęp 2023-12-18]. (ang.).
- Włodzimierz Fenrych: Czarny Łoś. oocities.org. [dostęp 2023-12-18]. (krótkie fragmenty w innym przekładzie na język polski)