Wikipedia

Bractwo Włościan Białorusinów

Bractwo Włościan Białorusinów – białoruska organizacja o charakterze militarnym działająca wiosną 1922 roku w okolicach Kleszczel na Białostocczyźnie w II Rzeczypospolitej. Zajmowała się działalnością dywersyjną. Była jedną z większych tego typu organizacji tego okresu. Oddział wydawał swoje pismo „Biełaruski Partyzan”. Działał kilka miesięcy w 1922 roku, został rozbity przez połączone oddziały polskiego wojska i policji.

Geneza konfliktu edytuj

Początkowy entuzjazm[a], jaki wśród ludności białoruskiej wywołały deklaracje Józefa Piłsudskiego[b] szybko wygasł ze względu na sposób działania polskiej administracji na ziemiach zamieszkanych przez ludność białoruską. Miejscowe stanowiska były obsadzane Polakami, likwidowano białoruskie szkolnictwo utworzone podczas niemieckiej okupacji[1], zamykano białoruskie gazety, przekazywano prawosławne cerkwie[c] katolikom nawet w miejscach, gdzie stanowili oni znikomy procent. Ponadto nastroje społeczne pogarszały grabieże i gwałty dokonywane przez wojsko polskie[d]. W wyniku tych działań entuzjazm stopniowo przerodził się w nienawiść[2], a czas niemieckiej okupacji wspominany był z sentymentem[3].

Po podpisaniu traktatu ryskiego we wrześniu 1921 roku w Pradze odbyła się narada partii związanych z białoruskim ruchem narodowym. Traktat ryski określono jako rozbiór Białorusi, a strony go podpisujące – za okupantów. Ustalono, że jedyną prawną reprezentacją polityczną na Białorusi jest rząd Białoruskiej Republiki Ludowej z siedzibą w Kownie[4].

Białoruski ruch partyzancki nie miał jednolitego charakteru politycznego ani ideowego. Zapoczątkowany został na Białostocczyźnie i Grodzieńszczyźnie i w tych też regionach był najintensywniejszy. Wynikało to z dwóch przyczyn. Tu najbardziej odczuto działanie polskich władz[5] i nie znano radzieckiej rzeczywistości[4]. Tam, gdzie była ona lepiej znana, nastroje antypolskie były słabsze, a ruch partyzancki miał antykomunistyczny charakter[4]. Na terenie Białostocczyzny o rozwoju ruchu partyzanckiego przesądziła sytuacja ekonomiczna Białorusinów oraz polityka polskich władz wobec tej narodowości[4]. Finansowego wsparcia udzielały Niemcy i Litwa, które ponadto zaopatrywały oddziały partyzanckie w broń i amunicję[6].

Na Podlasiu białoruski ruch powstańczy rozwijał się przede wszystkim w powiecie bielskim (wsie: Grabowiec, Dobrowoda, Czechy Orlańskie, Witowo, Mołoczki, Białowieża) oraz w powiecie sokólskim. Wynikało to z talentów organizacyjnych Hermana Szymaniuka (pseudonim „Skamaroch”) z Grabowca oraz Wiery Masłowskiej z Ogrodniczek koło Supraśla[7]. Organizacja planowała rozpoczęcie walki zbrojnej w marcu 1922 roku. Władze zostały o tym wcześniej poinformowane przez policyjnego konfidenta, który przeniknął w szeregi organizacji, po czym zareagowały masowymi aresztowaniami. 2 i 3 marca policja aresztowała zarówno szeregowych członków organizacji, jak i przywódców[8]. Aresztowano m.in. Masłowską, natomiast Szymaniuk ratował się ucieczką do Kowna na Litwie[9].

Oddział Szymaniuka edytuj

 
Wiaczesław Razumowicz „Chmara” (1886-1937)

Część podkomendnych Szymaniuka, która uniknęła aresztowania, schroniła się w lasach Puszczy Białowieskiej, tworząc tam oddział partyzancki dowodzony przez Jana Grycuka (pseudonim „Czort”). Prasa lokalna nazywała ich mianem „Czortowców”[9]. Wkrótce Szymaniuk wrócił z Kowna i stanął na czele oddziału. Na swego zastępcę wyznaczył Andrzeja Tomaszuka ps. „Pietrenko”[8]. Wedle zeznań Tomaszuka grupa liczyła 24 ludzi, inne źródła podają 15 do 200 bojowników[10]. Szymaniuk prawdopodobnie był agentem radzieckim[11][12].

7 kwietnia oddział ten obrabował dom gajowego w Witowie. 17 kwietnia spalił składy drewna przy linii kolejowej Czeremcha – Hajnówka. Drewno należało do Wileńskiej Dyrekcji Kolei Państwowej. W następnych dniach spalono most kolejowy na Narewce w okolicach Białowieży[8][9].

 
Zabytkowy dworzec kolejowy w Kleszczelach

W nocy z 28 na 29 kwietnia partyzanci zaatakowali miasteczko Kleszczele. Zajęli posterunek policji, zabijając przy tym dwóch funkcjonariuszy. Napastnicy zabrali „7 karabinów z amunicją, umundurowanie, stemple, część korespondencji, pieniądze i prywatne rzeczy policjantów”[8]. Następnie ograbili restaurację Onufrego Sawickiego, mordując przy tym właściciela i jego matkę. W restauracji zrabowano „500 tysięcy marek, złote pieniądze, dwa srebrne zegarki, złoty łańcuszek, ubranie, bieliznę, około 100 butelek wódki, likier i jedzenie”[8]. Przebrani za policjantów próbowali bezskutecznie włamać się na plebanię rzymskokatolicką[9]. Opuścili Kleszczele na zrabowanej furmance[8].

W odwecie za napad kleszczelski władze zorganizowały obławę z udziałem sił policji i wojska. 6 maja po potyczce w Puszczy Białowieskiej pojmano pięciu dywersantów. 24 maja sąd doraźny w Białymstoku skazał czterech z nich na śmierć[8]. Byli to Andrzej Tomaszuk, Demian Martyniuk, Iwan Sacharczuk i Iwan Piceluk. Najmłodszemu, 16-letniemu Pantelejmonowi Niczyporukowi, karę śmierci zamieniono na dożywotnie pozbawienie wolności[7]. Ci, którzy pozostali na wolności, zaprzestali działalności zbrojnej i zdecydowali się na ucieczkę na Litwę. Podczas próby przekroczenia granicy dwie osoby zostały zatrzymane, pozostali wrócili do swoich wiosek[8]. Sam Herman Szymaniuk jesienią 1922 zamierzał przejść na stronę polską, ale zażądano od niego ujawnienia całej struktury konspiracyjnej[11]. Fakt ten oraz wyroki śmierci wydane na członków jego oddziału odwiodły go od pierwotnych zamiarów. Zdecydował się na ucieczkę do Białoruskiej SRR[11]. Według niepotwierdzonych informacji został dyrektorem fabryki obuwia w Mohylewie. W 1937 został aresztowany przez NKWD, dalsze jego losy są nieznane[13]. Nie wiadomo nic o dalszych losach Jana Grycuka („Czorta”)[9].

Podczas obławy policja odnalazła kryjówkę oddziału „Skamarocha” w Puszczy. Znaleziono tam m.in. bruliony listów wysłanych przez „Skamarocha”, notatki o członkach i aprowizacji oddziału, sześć map niemieckiego sztabu generalnego, dwa słoiki ze strychniną, ponadto część rzeczy zrabowanych podczas akcji[8].

Sztab „Skamarocha” w czasach swej działalności wysłał szereg listów i odezw do urzędów i osób publicznych w II Rzeczypospolitej. Marszałkowi Piłsudskiemu nadesłano ultimatum, w którym domagano się dla Białorusinów prawa do samostanowienia o swoim losie, wstrzymania burzenia cerkwi prawosławnych itp. Do Wileńskiej Dyrekcji Kolei Państwowej wysłano list z ostrzeżeniem przed wywózką drewna z Puszczy Białowieskiej. Innym odbiorcą listów była ambasada radziecka[8]. Listy podpisywane były pieczęcią «Bractwo Włościan Białorusinów»[8].

Oddział ściśle współpracował z tajnym sztabem czwartej grupy operacyjnej w Mereczu na Litwie podległej Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, która dążyła do utworzenia niezależnej Białorusi. Na czele sztabu stał Wiaczesław Razumowicz (pseudonim „Chmara”). Razumowicz okazał się później współpracownikiem polskiej policji, pomagał w likwidacji białoruskich organizacji[9][14].

Nie był to jedyny białoruski oddział partyzancki, który w owym czasie działał na Podlasiu, był natomiast jednym z większych i bardziej znanych. Na tle innych oddziałów wyróżniał się tym, że posiadał dobrze zorganizowaną sieć informatorów oraz system przekazywania informacji. Członkowie tego oddziału zajmowali się wyłącznie działalnością powstańczą, w innych oddziałach działalność ta była zwykle przeplatana z pracą na roli[10]. Większość oddziałów formowana była dla wykonania jednej tylko akcji[4].

„Biełaruski Partyzan” edytuj

Oddział wydawał pismo „Biełaruski Partyzan”, redaktorem pierwszego numeru był Herman Szymaniuk, zaś następnych – H. Plusza. Redakcja miała się mieścić w Głównym Sztabie Białoruskich Partyzantów w Puszczy Białowieskiej[8]. W rzeczywistości najprawdopodobniej wydawany był na Litwie, być może w Mereczu, w sztabie Razumowicza[8]. Pismo zawierało antypolskie teksty propagandowe, odezwy i deklaracje, teksty komentujące sytuację polityczną we wschodniej części Europy, ponadto bieżące informacje o działalności oddziałów dywersyjnych na obszarze całej Zachodniej Białorusi[8]. Pismo ukazywało się od sierpnia do grudnia 1922 roku[15]. Pisano w nim przede wszystkim o okrucieństwach popełnianych przez stronę polską. Udział w ruchu partyzanckim przedstawiono jako obronę i zarazem zemstę za doznane krzywdy[11]. Idea państwowa była ledwo zarysowana[6]. Jeden z partyzantów, dezerter z polskiej armii, na łamach pisma tak tłumaczył swoją decyzję:

Obca i jakoś ohydna była ta mowa (...), nic nie można zrozumieć, ani wykonać. Kaprale chamami i bydłem i nie wiadomo jak jeszcze nazywali, bili i znęcali się[16].

Dalsze losy ruchu powstańczego edytuj

14-22 maja 1923 roku w Sądzie Okręgowym w Białymstoku odbył się proces 45 osób, pierwszy polityczny proces białoruskiej mniejszości narodowej w II RP[17][11]. Jednym z głównych świadków oskarżenia był Edward Lenkiewicz, agent polskiej policji, który przeniknął do Bractwa Włościan Białorusinów i doprowadził do jego zdekonspirowania[18]. Oskarżonym zarzucano udział w spisku dążącym do oderwania od Polski części jej terytorium państwowego i stworzenie niepodległej republiki białoruskiej[19]. Spośród 45 oskarżonych jedynie dziewięciu swe działania motywowało pobudkami patriotycznymi[20]. Wiera Masłowska, broniąc się, argumentowała, że robiła dokładnie to samo, co polscy patrioci przed wojną światową – walczyła o wolną i zjednoczoną ojczyznę[10]. Pozostali oskarżeni swoją działalność tłumaczyli krzywdami, jakich zaznali od polskich urzędników i żołnierzy[21]. Proces trwał osiem dni. Dla dwudziestu oskarżonych sąd wydał wyroki więzienia od roku do dożywotniego[19]. Najsurowszy wyrok otrzymał Szymon Maciejewicz, którego skazano na karę dożywotniego więzienia o ciężkim rygorze. Dziewiętnaście osób otrzymało karę więzienia od roku do 10 lat. 25 skazanych uniewinniono[15].

Ruch partyzancki rozwijał się w dalszym ciągu na Podlasiu, a największa intensywność wystąpień zbrojnych przeciwko polskiej władzy przypadła na rok 1924. Polityka rządu wobec powstańców oscylowała pomiędzy dwiema skrajnymi tendencjami – represjami i poszukiwaniem politycznych rozwiązań[10]. Po roku 1924 ruch partyzancki wygasł. Jednym z jego powodów była polityka polskiego rządu[22], masowe aresztowania i wyroki śmierci[10]. W roku 1923 Niemcy i Litwa przestały finansować białoruskie organizacje na Litwie[7][e], co musiało się przełożyć na możliwości budowania struktur partyzanckich na terenie Polski. Innym powodem była infiltracja środowisk powstańczych przez komunistów. Komuniści nie byli zainteresowani niepodległą Białorusią i dążyli do pozbawienia białoruskich organizacji ideologii narodowej, ich celem było przygotowanie gruntu pod przyszłą międzynarodową rewolucję[22].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Białoruska prasa w Mińsku i Wilnie dziękowała za wyzwolenie spod rosyjskiego imperializmu. (Eugeniusz Mironowicz: Białoruś. Warszawa: 2007, s. 51.)
  2. ↑ Piłsudski oferował działaczom białoruskim miejsca w lokalnych samorządach. (Eugeniusz Mironowicz: Białorusini i Ukraińcy. Białystok: Trans Humana, 2007, s. 27. ISBN 978-83-89190-87-1.)
  3. ↑ Cerkwie oraz synagogi żydowskie traktowane były jako siedlisko komunizmu.
  4. ↑ Starosta powiatu dziśnieńskiego w listopadzie 1920 roku informował rząd, że nawet ludność polska jest zrażona do żołnierza polskiego. (Eugeniusz Mironowicz: Białorusini i Ukraińcy. Białystok: Trans Humana, 2007, s. 29. ISBN 978-83-89190-87-1.)
  5. ↑ W 1920 roku rząd BRL na Litwie uzyskał 40 mln marek z Niemiec na finansowanie partyzanckich oddziałów. (Eugeniusz Mironowicz, Oleg Łatyszonek, Ziemie białoruskie w latach 1900-1915, Białystok 2002).

Przypisy edytuj

  1. ↑ Eugeniusz Mironowicz: Białorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa: PWN, 1993, s. 37.
  2. ↑ Eugeniusz Mironowicz, Oleg Łatyszonek, Historia Białorusi, ROZDZIAŁ XVIII. Ziemie białoruskie w latach 1900-1915 Беларуская Інтэрнэт- Бібліятэка КАМУНІКАТ.
  3. ↑ Eugeniusz Mironowicz: Białorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa: PWN, 1993, s. 36.
  4. ↑ a b c d e Eugeniusz Mironowicz: Białorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa: PWN, 1993, s. 49.
  5. ↑ Eugeniusz Mironowicz: Białorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa: PWN, 1993, s. 48.
  6. ↑ a b Rozdział XXIV: Białorusini w II Rzeczypospolitej. W: Eugeniusz Mironowicz, Oleg Łatyszonek: Historia Białorusi. Białystok: Związek Białoruski w RP, Katedra Kultury Białoruskiej Uniwersytetu w Białymstoku, 2002. ISBN 83-910058-3-6.
  7. ↑ a b c Andrzej Solak. Dywersja na Kresach (cz. 1). „Myśl Polska”, 18–25 maja 2008. 
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Jerzy Kalina. Bractwo Włościan Białorusinów (1921–1922). „Białoruskie Zeszyty Historyczne”. Nr 1, s. 29-38, 1994. Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne. 
  9. ↑ a b c d e f Kamil Śleszyński. Legenda atamana „Czorta”. „Czasopis”. Nr 7–8/10, s. 53-54, ЛІПЕНЬ-ЖНІВЕНЬ 2010. [dostęp 2015-01-15]. 
  10. ↑ a b c d e Eugeniusz Mironowicz: Białorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa: PWN, 1993, s. 50.
  11. ↑ a b c d e Eugeniusz Mironowicz: Białoruś. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2007, s. 114. ISBN 978-83-7436-119-4.
  12. ↑ Алег Дзярновіч. Ці змагаўся хтосьці за Беларусь?. „Наша Ніва”, 10 снежня 2012. 
  13. ↑ Алег Латышонак: Жаўнеры БНР. Беласток: Інстытут беларусістыкі Вільня, 2009, s. 367. ISBN 978-83-60456-05-7.
  14. ↑ Макс Шчур: ВЯЛІКІ НЯЎДАЧНІК. 2008. [dostęp 2015-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-13)].
  15. ↑ a b Piotr Bajko: Z dawnej Białowieży. Otwock – Białowieża: 2010, s. 80.
  16. ↑ Czamu ja paustaû, „Biełaruski Partyzan”, nr. 4-5, 1922. cyt. za: Eugeniusz Mironowicz: Białorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa: PWN, 1993, s. 48.
  17. ↑ Dorota Michaluk: „Jestem przyjacielem Białorusinów...” — raporty wywiadowcze Romualda Ziemkiewicza do II Oddziału Sztabu Generalnego WP z lat 1922-1923. [w:] Kamunikat [on-line]. s. 216. [dostęp 2012-12-05].
  18. ↑ Dorota Michaluk: „Jestem przyjacielem Białorusinów...” — raporty wywiadowcze Romualda Ziemkiewicza do II Oddziału Sztabu Generalnego WP z lat 1922-1923. [w:] Kamunikat [on-line]. s. 217. [dostęp 2012-12-05].
  19. ↑ a b Sławomir Iwaniuk, Białoruskie organizacje na terenie Białegostoku i Białostocczyzny – rys historyczny.
  20. ↑ Eugeniusz Mironowicz: Białoruś. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2007, s. 114-115. ISBN 978-83-7436-119-4.
  21. ↑ Eugeniusz Mironowicz: Białoruś. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2007, s. 115. ISBN 978-83-7436-119-4.
  22. ↑ a b Eugeniusz Mironowicz: Białorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa: PWN, 1993, s. 51.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bractwo_Włościan_Białorusinów&oldid=73151011”