Chmury (komedia)

Chmury – trzecia zachowana komedia Arystofanesa, a piąta pod względem kolejności powstania.

Podczas gdy w poprzedzających trzech sztukach – niezachowanych Babilończykach oraz zachowanych Acharnejczykach i Rycerzach – głównym wątkiem była polityka, tak tutaj – jak w pierwszej (niezachowanej) komedii twórcy, Biesiadnikach – Arystofanes krytykuje „nowomodne” wychowanie młodzieży, uosobione przez Sokratesa i jego uczniów, przedstawianych jako sofistów. Brak odnośników do ówczesnej polityki, połączony z nieobecnością sprośnych żartów, spotykanych często w innych komediach twórcy i obecnością powszechnie znanej postaci, jaką jest Sokrates, czyni tę sztukę jedną z najbardziej przystępnych komedii Arystofanesa. Pierwsza, niezachowana wersja sztuki zajęła w agonie komicznym na Dionizjach w 423 p.n.e. trzecie – ostatnie – miejsce; druga wersja, opracowana prawdopodobnie w latach 419-416 p.n.e. prawdopodobnie nie była nigdy wystawiona.

PostacieEdytuj

Strepsjades, Fejdippides i Sokrates w koszu zawieszonym nad ziemią, XVI-wieczna ilustracja

Głównymi postaciami sztuki są:

Strepsjades, u Cięglewicza Wykrętowicz, u Srebrnego – Kręcioch;
Fejdippides, u Cięglewicza Odrzykoń; jego syn, poprzez swoją obsesję na punkcie koni wpędzający swego ojca w długi;
Sokrates, postać autentyczna;

W obowiązkowym agonie (pierwszym) pojedynkują się także:

Logos (Słowo, Argument) sprawiedliwy (prawy);
Logos (Słowo, Argument) niesprawiedliwy (nieprawy);

Dodatkowo, pojawiają się także:

Amynias i Pasjas, wierzyciele Strepsjadesa (t. Amyniasz i Pazjasz);
Uczeń I (Sokratesa, t. Student I);
Uczeń II (Sokratesa, t. Student I);
Sługa Strepsjadesa;
postacie nieme;
Chór – tytułowych Chmur, których według sztuki Sokrates uznaje za bogów.

TreśćEdytuj

Strepsjades, zrujnowany przez coraz droższe zachcianki swego syna – Fejdippidesa – pragnie się wyłgać ze swoich długów. Z tego powodu zapisuje się na naukę do Sokratesa tak, aby mógł się przed dowolnym sądem z nich wybronić. Filozof, po kilku próbach, stwierdza jednak, że ten jest za głupi; Strepsjades wobec tego posyła doń swego syna. Następuje pierwszy pojedynek (agon) pomiędzy Słowami sprawiedliwym i niesprawiedliwym; zwycięża to ostatnie, biorąc pod swoją opiekę Fejdippidesa. Po powrocie z nauki Strepsjades co prawda wymiguje się z wszystkich należności, ale za to syn udowadnia mu (w drugim agonie), że ma prawo bić ojca, wobec czego ten, w formie starożytnego linczu, z zemsty podpala domostwo Sokratesa.

Brakuje tu, obecnych w poprzednich sztukach, ostrych akcentów politycznych.

CiekawostkiEdytuj

jest to pierwsze zachowane świadectwo dotyczące Sokratesa, i jedyne napisane w trakcie jego życia;
zarzut postawiony Sokratesowi w sztuce – że nie uznaje tych bogów, których uznaje państwo, powtórzy się w jego ostatnim procesie, i przyczyni do skazania filozofa;
podczas gdy brakuje tutaj takiej obfitości cytatów tragedii, jak we wcześniejszych komediach, cała struktura utworu przypomina nieco strukturę tragedii, szczególnie z nagłym odwróceniem szczęśliwego losu bohatera (Strepsjades, który odpędził wszystkich wierzycieli, zostaje pobity przez syna) i nauką właściwego postępowania poprzez cierpienie;
komediopisarz pozytywnie przedstawia tradycyjną, dawną edukację, bezlitośnie wyśmiewając nową;
oryginalna wersja sztuki zajęła ostatnie, trzecie na agonie komicznym w 423 p.n.e.; pierwsze miejsce przypadło komedii Kratinosa Butelka, która była odpowiedzią tegoż na kpinę Arystofanesa zawartą we wcześniejszych Rycerzach;
podczas wystawienia pierwszej wersji, która ponoć jeszcze bezlitośniej traktowała Sokratesa, był obecny sam filozof; ten jednak nie obraził się, a nawet wstał z miejsca, aby widzowie mogli porównać jego twarz z maską aktora;
w parabazie zachowanej wersji komediopisarz, bezpośrednio przemawiając do widzów poprzez chór chmur, stwierdza że skoro już raz pokonał znienawidzonego Kleona (vide Acharnejczycy, Rycerze), nie będzie dalej się z niego niegodziwie wyśmiewał, jak to robi Eupolis w przypadku Hyperbolosa;
Arystofanes, sam będąc admiratorem twórczości Ajschylosa a przeciwnikiem Eurypidesa, każe ojcu i synowi bić się o wyższość Eurypidesa (którego zwolennikiem jest Fejdippides) nad Ajschylosem i Symonidesem (w których obronie staje Strepsjades);
niejako w odpowiedzi na komedię, Arystofanes pojawi się jako jeden z mówców na Uczcie Platona oraz – jako przykład złego komediopisarstwa – w Obronie Sokratesa.

MuzykaEdytuj

Nie zachowała się oryginalna muzyka do komedii (jak zresztą w przypadku wszystkich komedii starożytnych). Czysto hipotetycznej rekonstrukcji, wykonanej jedynie na podstawie metrum tekstu greckiego, dokonał John Curtis Franklin; zobacz link poniżej.

TłumaczeniaEdytuj

Tłumaczeń dokonywali m.in. Bogusław Butrymowicz, Edmund Cięglewicz, Artur Sandauer, Stefan Srebrny, Olga Śmiechowicz i Janina Ławińska-Tyszkowska; w artykule imiona postaci podane są według tłumaczenia Janiny Ławińskiej-Tyszkowskiej. Przekład Ławińskiej-Tyszkowskiej stawia za cel wierność filologiczną za cenę zrozumiałości; przekład Sandauera „uwspółcześnia” nieco akcję dramatu dopuszczając się czasami parafrazy i rezygnuje z wielu niezrozumiałych dla czytelnika odniesień, przy jednoczesnej lekkości stylu.

Wydania (wybór)Edytuj

tłum. Śmiechowicz, wyd. Teologia Polityczna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2021
tłum. Ławińska-Tyszkowska, wyd. Prószyński i S-ka, seria Biblioteka Antyczna, Warszawa 2001, ISBN 83-7255-104-9;
tłum. Sandauer, wyd. Czytelnik, Warszawa 1964;
tłum. Butrymowicz, wyd. Ossolineum, seria BN, Kraków 1923

Realizacje teatralneEdytuj

1908, Kraków: tłumaczenie Cięglewicza; w roli Strepsjadesa – Aleksander Zelwerowicz, Sokratesa – Józef Sosnowski
1909, Łódź: tłumaczenie Cięglewicza; w roli Strepsjadesa – Aleksander Zelwerowicz, Sokratesa – Stefan Jaracz
1915, Warszawa: tłumaczenie Cięglewicza; reżyseria – Józef Sosnowski; w roli Strepsjadesa – Aleksander Zelwerowicz, Sokratesa – Stefan Jaracz
1964, Wrocław: tłumaczenie Sandauera

Spis realizacji w portalu e-teatr