Chmury (komedia)
Chmury – trzecia zachowana komedia Arystofanesa, a piąta pod względem kolejności powstania.
Podczas gdy w poprzedzających trzech sztukach – niezachowanych Babilończykach oraz zachowanych Acharnejczykach i Rycerzach – głównym wątkiem była polityka, tak tutaj – jak w pierwszej (niezachowanej) komedii twórcy, Biesiadnikach – Arystofanes krytykuje „nowomodne” wychowanie młodzieży, uosobione przez Sokratesa i jego uczniów, przedstawianych jako sofistów. Brak odnośników do ówczesnej polityki, połączony z nieobecnością sprośnych żartów, spotykanych często w innych komediach twórcy i obecnością powszechnie znanej postaci, jaką jest Sokrates, czyni tę sztukę jedną z najbardziej przystępnych komedii Arystofanesa. Pierwsza, niezachowana wersja sztuki zajęła w agonie komicznym na Dionizjach w 423 p.n.e. trzecie – ostatnie – miejsce; druga wersja, opracowana prawdopodobnie w latach 419-416 p.n.e. prawdopodobnie nie była nigdy wystawiona.
PostacieEdytuj
Głównymi postaciami sztuki są:
- Strepsjades, u Cięglewicza Wykrętowicz, u Srebrnego – Kręcioch;
- Fejdippides, u Cięglewicza Odrzykoń; jego syn, poprzez swoją obsesję na punkcie koni wpędzający swego ojca w długi;
- Sokrates, postać autentyczna;
W obowiązkowym agonie (pierwszym) pojedynkują się także:
- Logos (Słowo, Argument) sprawiedliwy (prawy);
- Logos (Słowo, Argument) niesprawiedliwy (nieprawy);
Dodatkowo, pojawiają się także:
- Amynias i Pasjas, wierzyciele Strepsjadesa (t. Amyniasz i Pazjasz);
- Uczeń I (Sokratesa, t. Student I);
- Uczeń II (Sokratesa, t. Student I);
- Sługa Strepsjadesa;
- postacie nieme;
- Chór – tytułowych Chmur, których według sztuki Sokrates uznaje za bogów.
TreśćEdytuj
Strepsjades, zrujnowany przez coraz droższe zachcianki swego syna – Fejdippidesa – pragnie się wyłgać ze swoich długów. Z tego powodu zapisuje się na naukę do Sokratesa tak, aby mógł się przed dowolnym sądem z nich wybronić. Filozof, po kilku próbach, stwierdza jednak, że ten jest za głupi; Strepsjades wobec tego posyła doń swego syna. Następuje pierwszy pojedynek (agon) pomiędzy Słowami sprawiedliwym i niesprawiedliwym; zwycięża to ostatnie, biorąc pod swoją opiekę Fejdippidesa. Po powrocie z nauki Strepsjades co prawda wymiguje się z wszystkich należności, ale za to syn udowadnia mu (w drugim agonie), że ma prawo bić ojca, wobec czego ten, w formie starożytnego linczu, z zemsty podpala domostwo Sokratesa.
Brakuje tu, obecnych w poprzednich sztukach, ostrych akcentów politycznych.
CiekawostkiEdytuj
- jest to pierwsze zachowane świadectwo dotyczące Sokratesa, i jedyne napisane w trakcie jego życia;
- zarzut postawiony Sokratesowi w sztuce – że nie uznaje tych bogów, których uznaje państwo, powtórzy się w jego ostatnim procesie, i przyczyni do skazania filozofa;
- podczas gdy brakuje tutaj takiej obfitości cytatów tragedii, jak we wcześniejszych komediach, cała struktura utworu przypomina nieco strukturę tragedii, szczególnie z nagłym odwróceniem szczęśliwego losu bohatera (Strepsjades, który odpędził wszystkich wierzycieli, zostaje pobity przez syna) i nauką właściwego postępowania poprzez cierpienie;
- komediopisarz pozytywnie przedstawia tradycyjną, dawną edukację, bezlitośnie wyśmiewając nową;
- oryginalna wersja sztuki zajęła ostatnie, trzecie na agonie komicznym w 423 p.n.e.; pierwsze miejsce przypadło komedii Kratinosa Butelka, która była odpowiedzią tegoż na kpinę Arystofanesa zawartą we wcześniejszych Rycerzach;
- podczas wystawienia pierwszej wersji, która ponoć jeszcze bezlitośniej traktowała Sokratesa, był obecny sam filozof; ten jednak nie obraził się, a nawet wstał z miejsca, aby widzowie mogli porównać jego twarz z maską aktora;
- w parabazie zachowanej wersji komediopisarz, bezpośrednio przemawiając do widzów poprzez chór chmur, stwierdza że skoro już raz pokonał znienawidzonego Kleona (vide Acharnejczycy, Rycerze), nie będzie dalej się z niego niegodziwie wyśmiewał, jak to robi Eupolis w przypadku Hyperbolosa;
- Arystofanes, sam będąc admiratorem twórczości Ajschylosa a przeciwnikiem Eurypidesa, każe ojcu i synowi bić się o wyższość Eurypidesa (którego zwolennikiem jest Fejdippides) nad Ajschylosem i Symonidesem (w których obronie staje Strepsjades);
- niejako w odpowiedzi na komedię, Arystofanes pojawi się jako jeden z mówców na Uczcie Platona oraz – jako przykład złego komediopisarstwa – w Obronie Sokratesa.
MuzykaEdytuj
Nie zachowała się oryginalna muzyka do komedii (jak zresztą w przypadku wszystkich komedii starożytnych). Czysto hipotetycznej rekonstrukcji, wykonanej jedynie na podstawie metrum tekstu greckiego, dokonał John Curtis Franklin; zobacz link poniżej.
TłumaczeniaEdytuj
Tłumaczeń dokonywali m.in. Bogusław Butrymowicz, Edmund Cięglewicz, Stefan Srebrny, Artur Sandauer i Janina Ławińska-Tyszkowska; w artykule imiona postaci podane są według tłumaczenia Janiny Ławińskiej-Tyszkowskiej. Przekład Ławińskiej-Tyszkowskiej stawia za cel wierność filologiczną za cenę zrozumiałości; przekład Sandauera „uwspółcześnia” nieco akcję dramatu dopuszczając się czasami parafrazy i rezygnuje z wielu niezrozumiałych dla czytelnika odniesień, przy jednoczesnej lekkości stylu.
Wydania (wybór)Edytuj
- tłum. Ławińska-Tyszkowska, wyd. Prószyński i S-ka, seria Biblioteka Antyczna, Warszawa 2001, ISBN 83-7255-104-9;
- tłum. Sandauer, wyd. Czytelnik, Warszawa 1964;
- tłum. Butrymowicz, wyd. Ossolineum, seria BN, Kraków 1923
Realizacje teatralneEdytuj
1908, Kraków: tłumaczenie Cięglewicza; w roli Strepsjadesa – Aleksander Zelwerowicz, Sokratesa – Józef Sosnowski
1909, Łódź: tłumaczenie Cięglewicza; w roli Strepsjadesa – Aleksander Zelwerowicz, Sokratesa – Stefan Jaracz
1915, Warszawa: tłumaczenie Cięglewicza; reżyseria – Józef Sosnowski; w roli Strepsjadesa – Aleksander Zelwerowicz, Sokratesa – Stefan Jaracz
1964, Wrocław: tłumaczenie Sandauera