Czuhowie
Czuhowie (lub Chujowie[1]) (hiszp. Chuj) – Majowie zamieszkujący Gwatemalę[2] i Meksyk[3], których populacja szacowana jest na 30–70 tys. osób. Ich rdzennym językiem jest czuh, należący do grupy kanjobalskiej rodziny języków majańskich, niemniej w użyciu jest także język hiszpański. W Gwatemali większość Czuhów żyje w departamencie Huehuetenango, w miastach San Mateo Ixtatán i San Sebastián Coatán.
| Populacja |
ok. 30–70 tys. |
|---|---|
| Miejsce zamieszkania | |
| Język | |
| Religia | |
| Grupa |
Nazewnictwo edytuj
Czuh to egzonim po raz pierwszy użyty przez Hiszpanów. Według tradycji ludowej nazwa ta pochodzi z języka Tzeltalów, gdzie oznaczała luźną wełnianą wierzchnią część odzienia noszoną przez Czuhów. Sami Czuhowie używają endonimów, takich jak ajSan Matéyo (z San Mateo Ixtatán), ajSan Sabastyán (z San Sebastián Coatán) czy ajNenton (z Nentón)[4].
Demografia edytuj
Czuhowie to małe plemię Majów zamieszkujące Gwatemalę i Meksyk. Po emigracji w latach 80. XX wieku niewielka liczba Chujów mieszka również w Los Angeles[4].
Większość Czuhów zamieszkuje góry departamentu Huehuetenango w Gwatemali[2]. Głównymi ich siedliskami w Huehuetenango są miasta San Mateo Ixtatán i San Sebastián Coatán[3], niewielkie grupy zamieszkują również Nentón oraz meksykański stan Chiapas[3].
Szacowana liczba mniejszości czuhańskiej waha się od 30 do ponad 60 tysięcy[2]. San Mateo Ixtatán i San Sebastián Coatán, w których mieszka odpowiednio 16 i 9 tysięcy Czuhów, są prawie całkowicie zasiedlone przez ludność czuhańską, z kolei w Nentón blisko 4 tysiące mieszkańców posługuje się językiem czuh[4]. Ze względu na nieregularną emigrację do Stanów Zjednoczonych niewiele wiadomo o ich populacji w Los Angeles – według szacunków ich liczba zbliżona jest do populacji San Sebastián Coatán[4].
Historia edytuj
Epoka przedkolumbijska edytuj
Uważa się, że Czuhowie wywodzą się z ludu posługującego się językiem pramajańskim, a ich przodkowie zamieszkiwali tereny obecnej Gwatemali, zanim pramajański zaczął dzielić się na współczesne języki majańskie około 4 tysięcy lat temu[4]. Pod San Mateo Ixtatán znajdują się pozostałości czuhańskiej osady z kopcami i placami, powstałej pomiędzy 600 a 900 r. n.e.[4]
Podobnie jak inne plemiona majańskie, Czuhowie prowadzili osadniczy tryb życia, zajmując się uprawą kukurydzy i fasoli[2]. Z zachowanych danych na temat historii Czuhów wynika, że w XV wieku znajdowali się pod okupacją Kiczów, z której wyzwolili się na początku XVI wieku[2].
Hiszpańska konkwista edytuj
Hiszpanie zaczęli podbijać górskie tereny Gwatemali w 1524 roku, kiedy do rejonu dotarła armia konkwistadora Pedra de Alvarado[5]. W 1529 roku San Mateo Ixtatán (wtedy znane jako Ystapalapán) wraz z Santa Eulalią i Jacaltenango stało się encomiendą Gonzala de Ovalle’a, towarzysza de Alvarado. W latach 30. XVI wieku Czuhowie stali się poddanymi hiszpańskich konkwistadorów[2]. W 1549 roku w San Mateo Ixtatán założona została pierwsza redukcja misyjna nadzorowana przez dominikanów[6]. Czuhowie zamieszkujący San Mateo Ixtatán opierali się hiszpańskiej kontroli dłużej, niż ich sąsiedzi z innych terenów górskich – Hiszpanom udało się pacyfikować ludność tylko do czasu, gdy na miejscu znajdowały się ekspedycje[6]. W dłuższej perspektywie skutkiem był jednak znaczący spadek ludności czuhańskiej w XVI wieku[2].
W drugiej połowie XVII wieku hiszpański misjonarz Alonso de León informował, że w San Mateo Ixtatán żyje około osiemdziesięciu rodzin, które nie płacą daniny hiszpańskiej koronie, ani nie uczęszczają na msze w obrzędzie rzymskokatolickim. Opisał je jako „zadziorne” i narzekał, że tylko pozornie byli chrześcijanami: na wzgórzach w pobliżu przedkolumbijskich ruin wznieśli pogańską świątynię, gdzie palili kadziła i składali w ofierze indyki. Ostatecznie de León został wypędzony z San Mateo Ixtatán przez Czuhów[7].
W 1684 roku gubernator Gwatemali Enrique Enriquez de Guzmán podjął decyzję o ostatecznym podboju regionu[8]. W 1686 roku osobiście przybył do San Mateo Ixtatán, uprzednio wysyłając do miasta oddziały pod dowództwem kapitana Melchora Rodrígueza Mazariegosa, i przejął nad nim kontrolę. Po zwerbowaniu czuhańskich wojowników z pobliskich osad, w tym 61 z San Mateo Ixtatán[8], rozpoczął inwazję niepodbitego dotąd regionu Lacandon, dzięki czemu ostatecznie podbił cały obszar.
Epoka pokolonialna edytuj
Gwatemala uzyskała niepodległość od Hiszpanii w 1821 roku. W drugiej połowie XIX wieku gwatemalski rząd przekazał należące do Czuhów ziemie prominentnym właścicielom ziemskim zajmującym się uprawami[2]. Proces ten rozpoczął się w 1876 roku, kiedy Czuhowie zmuszeni zostali do opuszczenia ziem, na których następnie powstało miasto Nentón[9]. W trakcie następujących potem walk Czuhom udało się utrzymać swoje ziemie w terenach górskich, co przyczyniło się do tego, że dziś postrzegani są jako lud buntowników[9]. Wskutek utraty większości swoich ziem, co przyczyniło się do niewyobrażalnego ubóstwa, Czuhowie zostali zmuszeni do migracji na południowe wybrzeże Gwatemali[9]. Stali się wieśniakami albo wędrownymi robotnikami fizycznymi[2].
W następnych latach często brali udział w powstaniach[9] wywołanych ubóstwem i żalem po utratach ziem. Polityczny niepokój i krwawe rozprawianie się z Czuhami nasiliło się po II wojnie światowej[2]. W latach 70. XX wieku powszechne były krwawe konfrontacje z policją. W późnych latach 70. i wczesnych latach 80. Czuhowie walczyli z gwatemalskimi funkcjonariuszami prawa, aby zachować swoje lasy. Także w latach 80., kiedy Gwatemalą rządziła junta wojskowa, Czuhowie zaangażowali się w wojnę partyzancką przeciwko wojsku, które postrzegało ich jako „wewnętrznego wroga”. W ciągu dekady około 25% społeczności czuhańskiej wyemigrowało do USA[2].
Kultura edytuj
Język edytuj
Chujowie posługują się językiem czuh, należącym do rodziny języków majańskich. Zbliżony jest on do języka tojolab’al, używanego w Meksyku[4]. Obecnie Czuhowie są dwujęzyczni, komunikują się także w języku hiszpańskim[4]. Chociaż język czuh pozostaje w użyciu, podobnie jak wiele innych języków majańskich, dzieci – zwłaszcza w większych miastach – z reguły nie uczą się go jako pierwszego języka, a w niektórych przypadkach nie uczą się go w ogóle.
Religia i wierzenia edytuj
Tradycyjne wierzenia Czuhów zakładają, że wszystkie elementy natury – wzgórza, strumienie, jaskinie itd. – mają swoje duchy[4]. Duchy jaskiniowe, często mające być przodkami mieszkańców miasta, można prosić o radę i wsparcia[4]. Śmierć uważana jest za przejście do „domeny przodków”[4]. Życzenia wypowiadane na łożu śmierci uważa się za wiążące – za ich niespełnienie duchy karać mogą chorobą albo nieszczęściem[4]. Do duchów modlić można się w przydomowych kapliczkach, jaskiniach, na wzgórzach, zaś w San Mateo w majańskich strukturach rozciągających się pod miastem[4].
Wśród Czuhów powszechny jest również katolicyzm: w San Mateo religią jest synkretyczne połączenie katolicyzmu z tradycyjnymi wierzeniami, z kolei w San Sebastián istnieje wyraźny podział na tych, którzy praktykują tradycyjne obrządki, a działającą w mieście Akcją Katolicką[4].
Ubiór edytuj
Czuhowie noszą charakterystyczny ubiór, różniący się jednak w zależności od miasta. Mężczyźni z reguły noszą wełniane tuniki z krótkimi rękawami, delikatnie haftowane w okolicach karku i ramion, z kolei kobiety wełniane bluzy z bogatymi haftami w kolorach czerwonym, żółtym, zielonym i czarnym[4].
Przypisy edytuj
- ↑ Katarzyna Wyrwas: W Polsce – Czuhowie, w Gwatemali – Chujowie. Przystanek nauka, 2015-02-06. [dostęp 2020-01-28]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k James Stuart Olson: The Indians of Central and South America: Ethnohistorical Dictionary. New York: Greenwood Press, 1991, s. 95. ISBN 978-0-313-26387-3. OCLC 646533221. (ang.).
- ↑ a b c Francesc Domínguez, Núria López: Language International World Directory of Sociolinguistic and Language Planning Organizations: Sociolinguistic and Language Planning Organizations. Amsterdam: John Benjamins Publishing, 1995, s. 353. DOI: 10.1075/liwd.1. ISBN 978-90-272-1951-0. OCLC 769190399. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Judith M. Maxwell: Chuj. W: David Levinson (red.): Encyclopedia of World Cultures. T. 8: Middle America and the Caribbean. Boston, MA: G.K. Hall, 1993, s. 70–74. OCLC 185032310. (ang.).
- ↑ Robert J. Sharer, Loa P. Traxler: The Ancient Maya. Stanford: Stanford University Press, 2006, s. 763–765. ISBN 0-8047-4817-9. OCLC 57577446. (ang.).
- ↑ a b Limón Aguirre: La ciudadanía del pueblo chuj en México: Una dialéctica negativa de identidades. San Cristóbal de Las Casas, Mexico: El Colegio de la Frontera Sur – Unidad San Cristóbal de Las Casas, 2008, s. 10–11. [dostęp 2011-09-15]. (hiszp.).
- ↑ The Highland Maya. W: W. George Lovell: The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas. T. II: Mesoamerica. Cz. 2. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000, s. 392–444. ISBN 0-521-65204-9. OCLC 33359444. (ang.).
- ↑ a b Nuria Pons Sáez: La Conquista del Lacandón. Mexico: Universidad Nacional Autónoma de México, 1997, s. 149-154. ISBN 968-36-6150-5. OCLC 40857165. (hiszp.).
- ↑ a b c d Marcie Mersky, Etelle Higonnet: Quiet Genocide: Guatemala 1981–1983. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 2008, s. 105. ISBN 978-1-4128-0796-8. (ang.).