Cieszyńskie ciasteczka

Drobne, różnorodne ciasteczka, pieczone lub formowane na Śląsku Cieszyńskim na każdą ważną okazję, z dodatkiem wielu bakalii. Tradycja ich pieczenia sięga przełomu XVIII i XIX wieku.

Wstęp

Istnieje wiele przepisów na cieszyńskie ciasteczka - tych najpopularniejszych jest około trzydziestu. Występują w kilku książkach z przepisami, jednak najczęściej są przygotowywane w od 20 do 30 rodzajach na ważne okazje, święta, czy konkursy. Tradycyjnie były one szykowane na Boże Narodzenie – najczęściej na dwa tygodnie przed świętami. Samych przepisów istnieje około stu i często są przekazywane z pokolenia na pokolenie[1].

Historia

Większość źródeł podaje, że tradycja pieczenia cieszyńskich ciasteczek sięga panowania Habsburgów na terenie Śląska Cieszyńskiego na przełomie XVIII i XIX wieku i jest zawdzięczana Austriakom.

Źródeł tej tradycji doszukano się jednak już w średniowieczu, łącząc ją z opracowaniem przepisów na ciastka kruche, pierniki i bezy, a następnie z panowaniem księcia cieszyńskiego Przemysława I Noszaka i jego wkładem w sprowadzenie z Pragi do Cieszyna receptur na pierniki. Tak jak i wtedy, tak i obecnie cieszyńskie ciasteczka piernikowe są przygotowywane w drewnianych formach.

W najstarszej polskiej książce z przepisami kucharskimi- "Compendium ferculorum" (z XVII wieku), znajdują się przepisy na "makaroniki" z migdałów, cukru i piany z białek. Natomiast pierwszy, oficjalny przepis dotyczący stricte kuchni Śląska Cieszyńskiego pochodzi z drugiej połowy XIX wieku i jest on opisany jako "mały twardy placuszek wyrabiany z niekwaszonej mąki i wody z dodatkiem miodu".

Tradycja

Tradycja głosi, że "ciasteczek trzeba napiec tyle, aby starczyło do Nowego Roku, to ma przynieść pomyślność"[2].

W Święta część ciasteczek pakuje się do pudełek, przyozdabia gałązką np. z jodły, świerku, wkłada opłatek i obdarowuje się nimi znajomych, rodzinę. Kiedyś ciasteczka/pierniczki były również wieszane na choince razem z jabłkami, orzechami.

Tradycję pieczenia drobnych ciasteczek kultywują: Austriacy, Niemcy i Czesi. U Niemców i Austriaków drobne ciasteczka pojawiają się jeszcze przed Świętami w okresie adwentu i są to ciasteczka kruche nazywane "ciastkami adwentowymi" (Adventsplätzchen). Najbliżej tym cieszyńskim, są adwentowe drobne ciasteczka występujące w Czechach, w takich rodzajach jak: "ule", "rogaliki waniliowe", "marokańskie placuszki" (z kandyzowanymi owocami, orzechami i polewą czekoladową), czy ciasteczka różane (z dżemem z dzikiej róży).

Zmiany, które dotyczą przygotowywania cieszyńskich ciasteczek dotyczą głównie sposobu ich pieczenia - "dawniej pieczono ciasteczka w piecach – podobnie jak chleb, dzisiaj piecze się je w elektrycznych lub gazowych piekarnikach w tzw. trombie". Kolejną zmianą jest wykorzystywanie dostępnych obecnie środków do dekoracji ciasteczek (są to posypki o różnych kolorach i kształtach), a dawniej gospodynie same barwiły lukier np. sokiem z buraków, marchewki.

Kształt, składniki oraz podział

Niezbędnymi składnikami dla większości ciasteczek było masło i cukier, ale wiele z nich nie mogło się też obejść bez bakalii - orzechów włoskich, laskowych, migdałów, kokosu i rodzynek. Do smaku dodawano także alkoholu – najczęściej rumu.

kształty ciasteczek są bardzo różnorodne i często nawiązują do ich nazwy: kiełbaski, grzybki, salami, rogaliki, kwiatki (np. w kształcie przypominającym "Cieszyniankę wiosenną"), kawusie (w kształcie ziarenka kawy), orzechy, ule (przygotowywane w specjalnej foremce), serduszka, kocie oczka, półksiężyce.

Przy przygotowywaniu nie używa się sztucznych barwników czy aromatów, a wykorzystuje wyłącznie te naturalne - np. sok z aronii, buraków, sok cytrynowy, rum czy kakao.

W książkach z przepisami pojawia się podział cieszyńskich ciasteczek ze względu na sposób ich przygotowania:

• biszkoptowe i piaskowe,
• pierniki,
• kruche,
• bezowe,
• bez pieczenia.

Spis alfabetyczny najbardziej popularnych cieszyńskich ciasteczek

A

• Anyżki

B

• Bawole oczka

C

• Całuski
• Całuski z orzechami lub kokosem
• Chlebiczki
• Ciasteczka kruche z masą nugatową
• Ciasteczka orzechowe z polewą żółtkową
• Ciasteczka składane
• Ciasteczka ze skwarek

G

• Grzybki marcepanowe

K

• Kawusie
• Kokoski
• Koniczynki
• Krajanka piernikowa
• Kuleczki z płatków owsianych
• Kuleczki rumowe

M

• Marmurek

O

• Orzechy lineckie
• Orzechy skladane

P

• Pierniczki z drewnianej formy
• Pierniczki wykrajane
• Półksiężyce

R

• Rogaliki
• Rolada kokosowa

S

• Szulki

Ś

• Śnieżne ciasteczka

U

• Ule ciemne
• Ule jasne
• Ule kokosowe lub orzechowe

Z

• Zozworki

Produkt regionalny

9 października 2007 roku Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi wpisało "Drobne ciasteczka cieszyńskie" na Listę Produktów Tradycyjnych w kategorii Wyroby piekarnicze i cukiernicze z Województwa Śląskiego.

Na karcie opisu podano ich: wygląd, kształt, barwę, konsystencję, smak. Podano też informację o ich pochodzeniu, a jako ich cechę charakterystyczną podkreślono cechą drobnych ciasteczek cieszyńskich jest ich różnorodność związaną z ilością, kształtem, ozdobami, czy dodatkami.

Konkursy na pieczenie cieszyńskich ciasteczek

Cieszyński konkurs na "Cieszyńskie ciasteczka" był organizowany przez Śląski Zamek Sztuki i Przedsiębiorczości (obecnie Zamek Cieszyn) od 2007 roku w ramach Dnia Otwartego wydarzenia p.n. "Zaprojektuj Święta". Idea, która przyświeca została opisana przez Ewę Gołębiowską - pierwszą dyrektorkę Zamku Cieszyn: "Kierujemy go nie tylko do miłośników tradycji, ale również poszukiwaczy nowych smaków i form. Wypieki oceniane są w dwóch kategoriach: tradycji i eksperymentu"[3] Celem tego konkursu jest "promocja wypieku cieszyńskich ciasteczek charakterystycznych dla kultury i tradycji regionu śląska cieszyńskiego" Jury konkursu ocenia: zgodność z tradycją, bogactwo form, smak, sposób podania, estetykę i staranność wykonania.

W Istebnej odbywał się konkurs na "Ciasteczka świąteczne"/"Świąteczne ciasteczka z Trójwsi", który został zainspirowany konkursem Zamku Cieszyn. Kryteria oceny w tym konkursie, to: ciasteczka muszą być tradycyjnymi, drobnymi wyrobami, estetyka, bogactwo form, smak, sposób podania. W tym konkursie każdy z jego uczestników ma za zadanie "przygotować talerz wybranego przez siebie jednego rodzaju ciasteczek. Jedna osoba może przygotować tylko jeden rodzaj tradycyjnych ciasteczek", a nagrody są przyznawane za poszczególne rodzaje ciasteczek i np. w 2018 roku I miejsce przyznano za "orzechowe rogaliki", II miejsce za "orzeszki", a III miejsce za "ciasteczka makowe".

Istnieje też "Konkurs na Najlepsze Ciasteczko Cieszyńskiej Krainy", który jest organizowany przez Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania "Cieszyńska Kraina" (LGD) i przeznaczony dla mieszkańców gmin LGD, tj. Gminy: Brenna, Chybie, Dębowiec, Goleszów, Hażlach, Istebna, Skoczów, Strumień, Szczyrk, Ustroń, Wisła, Zebrzydowice. Celem konkursu jest "podejmowanie inicjatyw i działań mających na celu czynny udział mieszkańców w realizacji LSR poprzez zaprezentowanie wypieków związanych ze Świętami Bożego Narodzenia charakterystycznych dla kultury i tradycji naszego regionu. Aby wziąć udział w konkursie trzeba przygotować jeden rodzaj wypieku w liczbie 25 sztuk, a ciasteczka należy "przygotować w domu z zakupionych przez siebie produktów". W konkursie oceniane są: walory smakowe, tradycja wypieku, wygląd.

W Internecie dostępna jest publikacja z 95 przepisami na ciasteczka z konkursów z lat 2011-2014.

Trivia

W 2016 rok cieszyńskie ciasteczka były przedmiotem interpelacji radnej Rady Miejskiej Cieszyna, Janiny Cichomskiej w sprawie ich "wspierania, promocji i wykorzystania jako produkt turystyczny przyciągający turystów i przynoszący dochody".

Rodzaj składników cieszyńskich ciasteczek wynika z tradycyjnych przepisów, ale w czasach PRL gospodynie często zastępowały niedostępne lub drogie składniki tymi, które można było pozyskać, np. masło zastępowano margaryną i powstawały takie ciasteczka jak „Margarynioki”. W tym okresie powstawały też ciasteczka z mleka w proszku, kleiku ryżowego (w Czechach były to ciasteczka z "Sunarki", a w Polsce "Oszynki"), z dodatkiem biszkoptów, bułki tartej czy kawy.