Epigramat

krótki utwór poetycki

Epigramat, epigram (stgr. ἐπίγραμμα epigramma „inskrypcja”) – krótki utwór poetycki w formie aforyzmu, wywodzący się z napisów informacyjnych w starożytnej Grecji zamieszczanych na grobach, pomnikach lub ofiarach wotywnych. Tekst inskrypcji krótki, przeważnie dwuwierszowy, pisany dystychem elegijnym[1].

Charakterystyka epigramów edytuj

 
Katullus I wiek p.n.e.
 
Marcjalis I wiek n.e.

Według epigramatyka, niejakiego Kyryllosa, epigram doskonały zawierał dwie linijki[2]. Z czasem wykształciło się kilka rodzajów epigramu: wotywny, nagrobkowy, okolicznościowy. Również zaklęcia spisywane na magicznych tabliczkach ołowianych (defixiones) podlegają konwencji tego gatunku[3].

Najsłynniejszym twórcą epigramatów religijnych i nagrobkowych był Symonides z Keos, autor słynnego epigramatu napisanego by uczcić poległych pod Termopilami:

  • Przechodniu, powiedz Sparcie, tu leżym, jej syny, wierni jej prawom do ostatniej godziny.
ὦ ξεῖν', ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι
(dosł. O cudzoziemcze, powiedz Lacedemończykom, że wierni ich prawom, tu polegliśmy)

Epigramaty okolicznościowe miały nieraz dowcipną i zaskakującą puentę, opartą na paradoksalnym koncepcie, często satyrycznym:

  • Muzyk Similos, przez całą noc grając na lirze, uśmiercił wszystkich sąsiadów - prócz jednego Orygenesa.
Ten od urodzenia był głuchy. Jemu więc natura, wynagradzając brak słuchu, dłuższe dała życie (Leonidas z Aleksandrii, XI 187)
  • Córka pewnego gramatyka, gdy się z mężem złączyła w miłości, zrodziła dziecię - w rodzaju męskim - żeńskim - nijakim... (Palladas, IX 489)

Najstarsze zbiory edytuj

 
Strona rękopisu z Antologii Palatyńskiej

Pierwszą antologię greckich epigramatów sporządził Meleager z Gadary około 60 p.n.e. Zbiór uzupełnił w I wieku n.e. Filip z Tesaloniki. Z epoki aleksandryjskiej pochodzą epigramaty Kallimacha z Cyreny.

W poezji rzymskiej gatunkiem zajmowali się m.in. Enniusz i Katullus, a na wyżyny wzniósł go Marcjalis, którego najobszerniejszy zbiór zachował się do naszych czasów aż w XII księgach. W IV wieku n.e. rozwijał swoją twórczość Auzoniusz.

Starożytne epigramaty greckie przetrwały dzięki Konstantynowi Kefalasowi, który w X wieku sporządził z dostępnych mu, a dziś zaginionych, antologii piętnastoksięgowy wybór znany jako Antologia Palatyńska (rękopis został odnaleziony na początku XVII w. w Bibliotece Palatyńskiej w Heidelbergu).

W Anglii epigramaty w XVI i XVII wieku tworzyli między innymi John Harrington, autor fraszki O zdradzie, John Heywood, John Donne i Robert Herrick, autor tomu Hesperides, zawierającego około 1400 w większości miniaturowych utworów[4].

Odmianą epigramatu były popularne w epoce odrodzenia fraszki. W Polsce epigramaty tworzyli m.in. Jan Kochanowski, Stanisław Trembecki, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Od XVIII wieku zbliżony stylem do formuły filozoficznej (Alexander Pope, Johann Wolfgang Goethe). Współcześnie pojawia się w trzech odmianach: liryczny, satyryczny i filozoficzny. Znanym autorem epigramatów był Jan Sztaudynger.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z, 1983, s. 229.
  2. Epigramat zawarty w dwóch linijkach jest pod każdym względem doskonały.
    Przekroczyłeś trzy? Nie epigramat, ale poemat układasz! (Antologia Palatyńska, IX 369)
  3. Według Pfohla ich istnienie potwierdza hipotezę, iż były one wzorem dla epigramów nagrobnych (G. Pfohl, recenzja Lattimore (1942), "Gnomon" 36, 1964, s. 116 - 120).
  4. Robert Herrick, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2020-07-08] (ang.).

Bibliografia edytuj

  • A. Wypustek, Bogowie, herosi i wybrańcy - Wizerunek zmarłych w greckich epigramach nagrobnych epoki hellenistycznej i grecko-rzymskiej, Wydawnictwo UW, 2011.
  • Rzymskie epitafia, zaklęcia i wróżby, Czytelnik, Warszawa, 1990.
  • Antologia Palatyńska, PIW, Warszawa, 1978.
  • Słownik terminów literackich Ossolineum 1989
  • Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z, 1983 PWN