Fabryka im. Małyszewa

Fabryka im. Małyszewa (ukr. Завод імені В. О. Малишева), dawniej Charkowska Fabryka Parowozów (ChPZ) – ukraiński państwowy producent sprzętu ciężkiego w Charkowie, wcześniej zakład rosyjski i radziecki. Został tak nazwany na cześć sowieckiego polityka Wiaczesława Małyszewa. Produkuje obecnie wojskowe pojazdy opancerzone, w tym czołgi, silniki Diesla, wyposażenie dla kopalń i przemysłu wydobywczego. Wcześniej produkowano m.in. lokomotywy. Wśród czołgów produkowanych w fabryce najbardziej znane były T-34, T-54, T-64 i T-80. Fabryka jest ściśle związana z Charkowskim Biurem Konstrukcyjnym im. Morozowa (ChMDB), projektantem wojskowych wozów bojowych.

Fabryka im. Wiaczesława Małyszewa

Завод імені В. О. Малишева

Państwo	Ukraina
Siedziba	Charków
Data założenia	1895
Forma prawna	przedsiębiorstwo państwowe
Położenie na mapie Charkowa Fabryka im. Wiaczesława Małyszewa
Położenie na mapie Ukrainy Fabryka im. Wiaczesława Małyszewa
Położenie na mapie obwodu charkowskiego Fabryka im. Wiaczesława Małyszewa
49°58′30″N 36°17′00″E
Strona internetowa

Kalendarium

• 1895 – założenie Charkowskiej Fabryki Parowozów (ros. Charkowskij parowozostroitielnyj zawod – ChPZ, Харьковский паровозостроительный завод, ХПЗ, ukr. Charkiwśkyj parowozobudiwnyj zawod, Харківський паровозобудівний завод), jako zakładu należącego do powołanej w tym roku Rosyjskiej Spółki Akcyjnej Budowy Parowozów i Mechanicznej (Russkoje Parowozostroitielnoje i Miechaniczeskoje akcjonernoje obszczestowo)
• 1923 – utworzenie linii produkcyjnej traktorów Kommunar
• 1928 – zmiana nazwy na Charkowską Fabrykę Parowozów im. Kominternu (ros. Charkowskij parowozostroitielnyj zawod imieni Kominterna), założenie biura projektowego czołgów, produkcja m.in. czołgów T-24, BT i T-35
• 1936 – zmiana nazwy na Fabrykę nr 183 (Zawod No. 183)
• 1940 – rozpoczęcie produkcji czołgu T-34
• 1941 – fabryka przeniesiona do Niżnego Tagiłu w górach Ural i włączona w skład Fabryki Uralwagonzawod, z czego uformowano Uralską Fabrykę Czołgów nr 183
• 1945 – odbudowana jako Charkowska Fabryka Diesla nr 75
• 1947 – rozpoczęcie seryjnej produkcji czołgów T-54 i T-55
• 1957 – zmiana nazwy na Fabrykę im. Małyszewa (ukr. Zawod imeni W. O. Małyszewa, Завод імені В. О. Малишева)
• 1983 – rozpoczęcie produkcji czołgu T-80
• 1990 – przejęcie fabryki przez rząd Ukrainy

Historia

Produkcja lokomotyw w Charkowskiej Fabryce Parowozów rozpoczęła się w 1897 roku, kiedy to zbudowano pierwsze dwie maszyny. Produkcja szybko osiągnęła poziom ponad 100 rocznie i łącznie do 1917 roku i rewolucji październikowej zbudowano 2572 parowozy (według innych danych, o 50 więcej). Z porównania produkcji wynika, że było to ok. 12% lokomotyw zbudowanych w Imperium Rosyjskim. W okresie między 1918 rokiem a ewakuacją fabryki w 1941 r. zbudowano dla radzieckiego ministerstwa kolei (NKPS) 3310 parowozów.

Po rewolucji październikowej i ustanowieniu radzieckiej władzy na Ukrainie, fabryka została częściowo przestawiona na produkcję i montaż ciągników rolniczych, zaś po 1927 roku czołgów. Fabryka „Bolszewik” w Leningradzie oraz ChPZ były pierwszymi dwiema radzieckimi fabrykami czołgów, zmodernizowanymi w 1929 roku przy pomocy Niemiec po Układzie w Rapallo.

Po II wojnie światowej, w fabryce w Charkowie, przemianowanej na Charkowski Zakład Budowy Maszyn Transportowych, podjęto budowę lokomotyw spalinowych. W okresie 1947–1955 zbudowano ich 843 – był to w tych latach jedyny producent lokomotyw spalinowych w ZSRR. Na przełomie lat 50. i 60. budowano ok. 200 lokomotyw miesięcznie, lecz od 1963 roku wielkość produkcji zaczęła maleć i ostatnie lokomotyw spalinowe wyprodukowano w 1968 roku. W okresie 1956–1968 zbudowano 1640 lokomotyw.

Produkcja czołgów

W roku 1928 w fabryce zostało założone biuro projektowe czołgów, które miało być odpowiedzialne za kilka z najważniejszych kiedykolwiek zbudowanych czołgów, a w końcu stało się Biurem Projektowym im. Aleksandra Morozowa. ChPZ zaprojektowała i wyprodukowała dwadzieścia pięć czołgów T-24, potem prawie 800 szybkich czołgów BT (stanowiących rozwinięcie licencji amerykańskiej). Zbudowano w niej także niewielką ilość wielowieżowych czołgów T-35.

Krótko przed niemiecką inwazją na Związek Radziecki, ChPZ rozpoczęła produkcję seryjną czołgu T-34 – produkowanego w największych ilościach czołgu II wojny światowej. Produkcja seryjna rozpoczęła się w czerwcu 1940 roku w Charkowie, a potem w Stalingradzkiej Fabryce Traktorów i Fabryce Budownictwa Okrętowego w Sormowie. W roku 1941 z powodu ofensywy niemieckiej, wyposażenie fabryki ChPZ oraz warsztaty projektowe zostały przeniesione w góry Ural. Fabryka została tam połączona z fabryką Uralwagonzawod w Niżnym Tagile w jedno przedsiębiorstwo, nazwane Uralską Fabryką Czołgów nr 183.

Gdy Charków został odbity, rozpoczęto tam produkcję nowego czołgu T-44 w roku 1945, wtedy też zostały zbudowane pierwsze prototypy pojazdów T-54. Po tym, jak wojna się skończyła, biuro projektowe i fabryka stopniowo przeniosły wszystkie prace z powrotem na Ukrainę. Produkcja T-54 rozpoczęła się na Uralu i w Charkowie w latach 1947–1948, a przesunięcie produkcji zakończyło się wraz z ponownym ustanowieniem w 1951 roku Biura Projektowego w Charkowie, zwanego już KB-60M. Oznaczenie „Fabryka nr 183” nadal określało zakłady przemysłowe w Niżnym Tagile, a Fabryka w Charkowie została nazwana Fabryką nr 75, po czym przemianowano ją w 1957 roku na Fabrykę im. Wiaczesława Małyszewa. Fabryka budowała silniki czołgowe, a potem zajęto się w niej produkcją czołgów T-54, T-55 (rok 1958, najliczniej produkowany czołg w historii) i T-64. T-64 był budowany także w Leningradzkiej Fabryce im. Siergieja Kirowa oraz fabryce Uralwagonzawod. W latach 60. biuro zaprojektowało także czołgi OT-54 i TO-55 z miotaczami ognia dla potrzeb produkcji w Omskiej Fabryce Konstrukcyjnej Maszyn Transportowych. Czołg T-80 z silnikiem napędzanym turbiną gazową był produkowany od 1983 roku, a T-80UD (bardziej konwencjonalny model z silnikiem Diesla) od 1985 roku.

Elementy i podzespoły czołgów były produkowane w różnych fabrykach, zaś Fabryka im. Małyszewa była wyspecjalizowana w silnikach i skrzyniach biegów.

Po ukraińskiej niepodległości

Fabryka im. Małyszewa w sprzyjających jeszcze warunkach wyprodukowała 800 czołgów w 1991 roku, lecz przeżyła trudne czasy po rozpadzie ZSRR, przez co wyprodukowała tylko 46 czołgów do roku 1996, kiedy został podpisany kontrakt wartości 650 mln dolarów na dostawy 320 czołgów T-80UD do Pakistanu. Realizacja umowy była problematyczna – rozproszenie sowieckiego przemysłu zbrojeniowego wymusiło uzależnienie od rosyjskich fabryk produkujących części, a rosyjskie wpływy polityczne spowodowały konieczność rozwoju potencjału lokalnego, czego rezultatem był projekt czołgu T-84.

Bibliografia

• Zaloga Steven J., Grandsen James, Soviet Tanks and Combat Vehicles of World War Two. Londyn: Arms and Armour Press 1984, ISBN 0-85368-606-8.
• W.A. Rakow, Łokomotiwy otieczestwiennych żeleznych dorog 1845-1955, Moskwa 1995, ISBN 5-277-00821-7 (ros.)