Gwiazdosz wzniesiony
Gwiazdosz wzniesiony (Geastrum fornicatum (Huds.) Hook.) – gatunek grzybów należący do rodziny gwiazdoszowatych (Geastraceae)[1].
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
gwiazdosz wzniesiony |
| Nazwa systematyczna | |
| Geastrum fornicatum (Huds.) Hook. Curtis Fl. Londinensis: 575 (1821) | |
Systematyka i nazewnictwo edytuj
Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Geastrum, Geastraceae, Geastrales, Phallomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi[1].
Po raz pierwszy takson ten zdiagnozował w roku 1762 William Hudson nadając mu nazwę Lycoperdon fornicatum[2]. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę, nadał mu w 1821 William Jackson Hooker[1][3].
Geastrum, nazwa rodzajowa, pochodzi od Geo – czyli ziemi, a -astrum oznacza gwiazdę. A więc jest to Gwiazda Ziemi. Epitet gatunkowy fornicatum oznacza łukowaty.
- Lycoperdon fornicatum Huds. 1778
- Plecostoma fornicatum (Huds.) Desv. 1809
- Geastrum multifidum Pers. 1794
- Geastrum fornicatum var. multifidum (Pers.) Fr. 1829
Nazwa polska zaproponowana została przez Władysława Wojewodę[5].
Morfologia edytuj
Owocniki duże od 12 do 18 cm średnicy. Egzoperydium pęka na 4–7 trójkątnych niehigroskopijnych ramion, które rozchylają się gwiazdkowato. Później ramiona te podwijają się unosząc endoperydium, jednocześnie oddziela się od nich warstwa związana z podłożem, tworząc pod owocnikiem miseczkę. Kuliste endoperydium, ze słabo wykształconą apofizą, osiąga 1–3 cm średnicy. Osadzone na krótkiej i grubej szyjce, wyraźnie widocznej dopiero u suchych owocników. Stożkowaty perystom pozbawiony jest talerzyka i ograniczającego go wałeczka[6][7].
- Cechy mikroskopowe
Zarodniki ciemnobrązowe, kuliste o rozmiarach 3,5–4,5 μm. Pokryte są brodawkami[3][7].
- Gatunki podobne
Miseczkę pod owocnikami wytwarza także gwiazdosz czteropromienny (Geastrum quadrifidum). Są one jednak znacznie mniejsze oraz posiadają bardzo wyraźny jasny talerzyk ograniczony wałeczkiem[6]. Także Geastrum britannicum jest mniejszy[7].
Występowanie i siedlisko edytuj
Występuje nielicznie w Afryce, Ameryce Północnej, Australii, Azji i Europie. W Europie jest szeroko rozprzestrzeniony, występuje od strefy śródziemnomorskiej i Wysp Kanaryjskich po Szwecję i Finlandię. W Polsce jest rzadki, znany zaledwie z trzech stanowisk historycznych i 11 współczesnych[8]. Znajduje się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski. Ma status E – gatunek wymierający[9].
W Polsce w latach 1995–2004 objęty ochroną częściową, a od roku 2004 – ochroną ścisłą bez możliwości zastosowania wyłączeń spod ochrony uzasadnionych względami gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej[8].
Naziemny grzyb saprotroficzny występujący w siedliskach bogatych w związki azotowe, głównie w zaroślach z lilakiem (Syringa sp.), głogami (Crataegus sp.), bzem czarnym (Sambucus nigra) oraz robinią (Robinia sp.)[6][10]. Owocniki pojawiają się od sierpnia do listopada[7].
Zastosowanie edytuj
Wykazano, że ekstrakty metanolowe gwiazdosza wzniesionego (Geastrum fornicatum) hamują wzrost różnych bakterii patogennych dla ludzi, w tym laseczki siennej (Bacillus subtilis), pałeczki okrężnicy (Escherichia coli), pałeczki zapalenia płuc (Klebsiella pneumoniae), pałeczki ropy błękitnej (Pseudomonas aeruginosa), Salmonella typhimurium wywołującej salmonellozę i paciorkowca ropnego (Streptococcus pyogenes), a także grzyby bielnika białego (Candida albicans), Rhodotorula mucilaginosa i Kluyveromyces marxianus[11].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c Index Fungorum. [dostęp 2020-03-11]. (ang.).
- ↑ Index Fungorum – Names Record [online], www.indexfungorum.org [dostęp 2020-03-11].
- ↑ a b Geastrum fornicatum, Arched Earthstar fungus [online], www.first-nature.com [dostęp 2020-03-11].
- ↑ Species Fungorum. [dostęp 2020-03-11]. (ang.).
- ↑ Władysław Wojewoda: Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003. ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ a b c Anna Kujawa i inni, Ocena obecnego stanu zagrożenia gatunków z rodzaju Geastrum w Polsce, „Acta Botanica Silesiaca”, 8, 2012, s. 5–42, ISSN 1895-5738.
- ↑ a b c d Thomas Læssøe, Jens H. Petersen, Fungi of Temperate Europe, Princeston and Oxford: Princeston University Press, 2019, s. 1251, ISBN 978-0-691-18037-3.
- ↑ a b Anna Kujawa, Małgorzata Ruszkiewicz-Michalska, Izabela L. Kałucka (red.), Grzyby chronione Polski. Rozmieszczenie, zagrożenia, rekomendacje ochronne, Poznań: Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego Polskiej Akademii Nauk, 2020, ISBN 978-83-938379-8-4.
- ↑ Zbigniew Mirek: Red list of plants and fungi in Poland = Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Sciences, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ #153: Geastrum fornicatum [online], Fungus Fact Friday, 12 sierpnia 2016 [dostęp 2020-03-11] (ang.).
- ↑ Basaran Dulger, Antimicrobial activity of ten Lycoperdaceae, „Fitoterapia”, 76 (3–4), 2005, s. 352–354, DOI: 10.1016/j.fitote.2005.02.004 [dostęp 2020-03-11] (ang.).