Hodegetria

typ ikonograficzny przedstawienia Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus na ręku

Hodegetria, hodigitria (z grec. ή oδηγήτρια[a], i odigitria, wskazująca drogę) – najstarszy i najbardziej rozpowszechniony typ ikonograficzny przedstawienia Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus na ręku.

Tradycja i historia edytuj

 
Hodegetria z Nowogrodu, ok. 1380
 
Hodegetria Smoleńska, 1482
 
Perejasław Zaleski, XVI w.
 
Hodegetria z Czarnej, pocz. XVII
 
Matka Boska Częstochowska, XII-XIV w.(?)

Według tradycji pierwszym ikonografem był święty Łukasz z Antiochii, ewangelista, który namalował na desce wizerunek Marii z Dzieciątkiem na ręku. Ikonę podarował wraz z Ewangelią Teofilowi wymienionemu w przedmowie do Ewangelii (...dostojny Teofilu...) i w prologu do Dziejów Apostolskich. Teofil był prawdopodobnie wysokim urzędnikiem rzymskim.

Po śmierci Teofila ikona powróciła do Jerozolimy, gdzie została odnaleziona przez Eudokię, żonę cesarza Teodozjusza II, która w latach 436–437 odbywała podróż do Ziemi Świętej. Eudokia kupiła tę ikonę i odesłała ją do Konstantynopola w darze dla siostry cesarza, Pulcherii. Pulcheria umieściła ją w ufundowanym przez siebie w dzielnicy portowej kościele klasztornym Ton Odigon – dla Przewodników. W klasztorze mieszkali i pracowali mnisi – przewodnicy i opiekunowie niewidomych. Według innych przekazów chodzi, może jednocześnie, o świątynię, służącą za miejsce modlitw marynarzom i rybakom. Hodigitria to łacińska transliteracja greckiego „η οδηγήτρια”, czyli „wskazująca drogę”.

W Bizancjum ikona Bogurodzicy zasłynęła wieloma cudami, stała się świętością i talizmanem chroniącym od złego. Była także patronką podróżujących i opiekunką ociemniałych. Przetrwała w ukryciu okres ikonoklazmu. W IX w. wykształcił się dokładnie opracowany wzór ikonograficzny wizerunku Maryi – hodegetrii – i stał się przykładem dla licznych kopii. Ikonę zniszczyli prawdopodobnie Turcy w 1453 roku po zdobyciu Konstantynopola. Według aktualnej i dominującej tradycji greckiej oryginał ikony znajdował się w monastyrze Sumela, w Poncie, gdy w Konstantynopolu zniszczeniu uległa jego kopia. Aktualnie owa ikona Przenajświętszej z Sumeli (Panagia Sumela) stanowi cel masowych pielgrzymek do miejscowości Kastania, w greckiej prowincji Macedonii Centralnej[1].

Jedne z najstarszych zachowanych przedstawień tego typu znajdują się w ewangeliarzu Rabbulasa, na freskach w Bawit, w zabytkowych świątyniach armeńskich z VI wieku[potrzebny przypis]. Według tradycji greckiej, najstarsza jest wspomniana ikona z Sumeli, mająca pochodzić z I w n.e., obecna na górze Mela od co najmniej 386 r.[2]

Wzór ikonograficzny edytuj

Maryja ukazana jest frontalnie, najczęściej w półpostaci. Czasem w pełnej figurze: siedząca na tronie lub stojąca. Nie widać u niej matczynej poufałości w stosunku do Syna. Głowę trzyma prosto, lekko zwróconą w kierunku Chrystusa, rzadziej – pochyloną nieznacznie ku Chrystusowi. Na lewym ramieniu trzyma Dzieciątko, dostojnym gestem prawej dłoni z długimi palcami wskazując na nie. Może to być gest prezentacji – wskazania ludziom Syna Bożego lub gest postawy służebnej – przedstawienie Synowi wiernego ludu.

Chrystus znajduje się w pewnym oddaleniu od twarzy Matki, patrzy prosto przed siebie i ukazuje całe swe oblicze. Rzadziej ma głowę lekko obróconą w prawo. Wznosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, a w lewej dłoni trzyma zwój (od XVI w. także księgę lub kulę). Chrystus nie jest tutaj niemowlęciem, występuje w ikonograficznym typie Chrystusa – Emmanuela, ma twarz dojrzałego, inteligentnego człowieka. Ubrany jest w biały chiton i narzucony nań purpurowy, często przetykany złotem himation.

Ikona hodegetrii ukształtowała się ostatecznie w Bizancjum. Przebija z niej stosowany w cesarskim pałacu porządek, składający się z oficjalnych ceremonii, a ukrywający wszelkie wyrażenia uczuć, ukazujący jedynie świętość i godność władzy cesarskiej. Taka majestatyczna obojętność i brak przejawów ludzkich uczuć przyjęte zostały na wiele wieków jako najbardziej obowiązujące na dogmatycznej ikonie Boskiego Macierzyństwa, jaką jest Bogarodzica z Chrystusem-Emmanuelem.

Hodegetria na Rusi edytuj

Wzór hodegetrii doczekał się wielu odmian ikonograficznych, które następnie były kopiowane, przyjmując nowe nazwy. Na Rusi powstały w takich okolicznościach ikony Smoleńska i Tichwińska.

 
Matka Boża Włodzimierska

Jedną z najstarszych i najsłynniejszych ikon w typie hodegetrii jest Smoleńska Ikona Matki Bożej. W 1046 roku cesarz bizantyjski Konstantyn IX Monomach wydał swą córkę Annę za ruskiego księcia Wsiewołoda. Według tradycji przed odjazdem pobłogosławił ją na drogę ikoną Matki Bożej, którą następnie Anna zabrała z Konstantynopola do Czernihowa. Syn księcia Wsiewołoda, Włodzimierz II Monomach, przeniósł ikonę do Smoleńska i umieścił w cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej. Od tej pory ikonę zaczęto nazywać smoleńską.

Inną bardzo starą i czczoną ikoną tego typu jest Włodzimierska Ikona Matki Bożej. Według badań historyków sztuki powstała w pierwszej połowie XII w. w Bizancjum[3].

Hodegetria w Polsce edytuj

Na terenie Ukrainy, Polski i Słowacji typ hodegetrii należał do najczęściej spotykanych ikon. Umieszczana była (zamiennie z Eleusą) wśród ikon namiestnych każdego ikonostasu. Od XV do XVII w. na klejmie (obramieniu ikony) malowano proroków. U dołu spotyka się też rodziców Maryi: św. Annę i św. Joachima. Ikony malowane przez miejscowe warsztaty w Karpatach często odbiegały od bizantyńskiego kanonu – Maryja miewała twarz dobrodusznej gospodyni, a Jezus tajemniczo się uśmiechał.

Najbardziej znanym tego typu przedstawieniem Maryi w Polsce jest obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, znajdujący się w sanktuarium na Jasnej Górze.

Hodegetrią jest również Supraska Ikona Matki Bożej[4].

Uwagi edytuj

  1. Litera „η” (dużą ma postać „H”) to w języku greckim rodzajnik.

Przypisy edytuj

  1. (gr.) Καστανιά Ημαθίας, Καστανιά της Βέροιας, w pobliżu miasta Weria. Porównaj: Historię ikony Panagia Sumela (ang.), na stronie PontosWorld.
  2. Porównaj informację historyczną na stronie Prawosławnej Agencji Informacyjnej (gr.).
  3. W. Molé, Ikona ruska, Warszawa 1956, Wydawnictwo "Sztuka", s. 19
  4. D. Wysocka, O supraskiej Hodegetrii, „Przegląd Prawosławny”, nr 2 (232), luty 2012.

Bibliografia edytuj