Józef Gryga

Józef Gryga pseud. „Jędrek”, „Twardy”, „Partyzant” (ur. 26 sierpnia 1923 r. w Wapniskach, zm. 17 stycznia 1997 r. w Czechowicach-Dziedzicach) – w latach 1963-1966 ostatni na ziemiach polskich partyzant, który ukrywał się i przemieszczał wraz z bronią palną. A także ostatni schwytany przez MO i SB partyzant powojennego antykomunistycznego podziemia. Ujęty i aresztowany 8 sierpnia 1966 r.

Fotografia Józefa Grygi z sierpnia lub września 1966 r. wykonana w areszcie SB

Życiorys

Urodził się w ubogiej rodzinie chłopskiej we wsi Wapniska koło Biecza w powiecie Gorlice (współcześnie to część Biecza). Był synem Karoliny Podkulskiej z domu Gryga (ur. w maju 1896 r.) i Antoniego. Jeszcze przed II wojną światową ukończył 5 klas szkoły podstawowej. Do pierwszych dni września 1945 r. mieszkał wraz z matką i młodszą siostrą Anną w starym drewnianym domu (współcześnie już nieistniejącym) we wsi Wapniska nr 46.

Z kartotecznych zapisów wojewódzkich komend MO i UB w Rzeszowie i Krakowie wynika, że w latach 1943-1944 Józef Gryga prawdopodobnie należał do konspiracyjnej grupy lub komórki AK w Bieczu lub okolicy - pod pseudonimem „Jędrek”. Zapisano tam też, że 20-letni wówczas Józef Gryga w roku 1943 został zabrany do przymusowej pracy w niemieckiej Baudienst (Służbie Budowlanej w Generalnym Gubernatorstwie). Po jakimś czasie uciekł z tej służby w Krakowie i powrócił w rodzinne strony, gdzie się ukrywał. Prawdopodobnie to wówczas nawiązał kontakt z lokalną organizacją AK. Od pierwszej połowy września 1945 r., tj. od czasu, gdy otrzymał kartę powołania do Ludowego Wojska Polskiego, ukrywał się i działał w konspiracji.

Od połowy kwietnia 1946 r. do 15 października 1946 walczył zbrojnie z administracją PRL, funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej w szeregach partyzanckiego oddziału Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) - pod dowództwem najpierw Jana Widełko ps. „Czarny”, a następnie Andrzeja Szczypty ps. „Zenit”. Około 30 lipca 1946 w oddziale „Zenita” został zaprzysiężony, otrzymał nową broń i pseudonim „Twardy". Oddział ten podlegał od maja 1946 r. partyzanckiemu zgrupowaniu NSZ pod dowództwem kpt. Jana Dubaniowskiego ps. „Salwa” i okręgowej komendzie NSZ w Krakowie. Jako „Twardy”, Józef Gryga brał udział w kilku zbrojnych akcjach oddziału „Czarnego” i „Zenita”, między innymi w zasadzce na ciężarowy samochód MO i UB z Gorlic w dniach 22-23 września 1946 r. Na drodze przy lesie koło Szymbarka partyzanci ostrzelali ciężarówkę MO z broni maszynowej i zmusili funkcjonariuszy do poddania się. Po kilkugodzinnych przesłuchaniach rozstrzelali trzech funkcjonariuszy UB, a sześciu młodych milicjantów rozbroili i puścili wolno – zakazując im jednak dalszej służby w MO i UB.

Od końca września 1945 r. do kwietnia 1946 i następnie od 15 października 1946 r. do maja 1954 Józef Gryga sam dowodził kilkuosobowymi grupkami partyzantów i ludzi ukrywających się przed komunistycznym UB i MO. Stopniowo zdobywał broń, amunicję, pieniądze i inne zaopatrzenie. Wraz ze swoimi towarzyszami broni zwalczał między innymi niektórych poborców wiejskich podatków i kontyngentów rolnych, a także niektórych zbyt gorliwych sołtysów i urzędników.

Od września 1945 r. do sierpnia 1966, a więc przez prawie 21 lat, ukrywał się i wymykał kolejnym akcjom poszukiwania go, obławom i innym operacyjnym przedsięwzięciom UB, MO i SB. Od października 1946 r. do lata 1966 jednostki UB, MO, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i SB z Gorlic, Jasła, Tarnowa, Rzeszowa i Krakowa przeprowadziły kilkanaście akcji specjalnie przeciwko niemu i jego pomocnikom. Były to między innymi operacje o kryptonimach „Szpak”, „Wisła” i „Melina” – angażujące każdorazowo i przez kilka miesięcy lub kilka lat po kilkunastu lub kilkudziesięciu funkcjonariuszy i po kilkudziesięciu ich tajnych współpracowników. W latach 1962-1966, tylko w ramach operacji „Melina", w celu złapania „Partyzanta” i jego kilku „meliniarzy” lokalne jednostki SB i MO korzystały z donosów i informacji aż 51 ich tajnych współpracowników i „kontaktów”. Józef Gryga niekiedy ukrywał się w lasach i górach, a jesienią, zimą i wczesną wiosną w zabudowaniach w sumie kilkunastu gospodarzy – rolników. Wiadomo, że ukrywał się między innymi w domu Władysława i Anny Słowików w Rzepienniku Strzyżewskim nr 304 (w latach 1954-1960), w domu Józefa Bartusika i jego syna Alfreda we wsi Olszyny nr 447 (w latach 1961-1966) oraz w domu Stanisława Lenarda w Czermnej (w latach 1962-1966).

W latach 1954-1964 co kilkanaście miesięcy dokonywał, już w pojedynkę, zaopatrzeniowych napadów na wiejskie spółdzielcze sklepy GS i na spółdzielnie - bazujące na ziemi i majątku odebranym w latach 1945-1946 przez komunistyczne władze prywatnym właścicielom. Zabierał z nich pieniądze i żywność dla siebie i wspomagał materialnie ukrywających go, na ogół bardzo ubogich wiejskich gospodarzy. Ostatnią akcję z bronią w ręku przeprowadził 30 października 1964 r. Po wcześniejszym rozpoznaniu terenu i zasięgnięciu informacji, napadł na kasę Spółdzielczego Zrzeszenia Chałupników w Żurowej w gminie Szerzyny. Ok. godz. 14.50 wszedł do budynku tej spółdzielni - z pistoletem w kieszeni oraz z pistoletem maszynowym i granatem ukrytymi pod płaszczem. Zagroził kasjerowi i dwóm innym mężczyznom obecnym w pomieszczeniu kasy użyciem pistoletu i nakazał kasjerowi wyjąć pieniądze z żelaznej kasy. Następnie pochował paczki banknotów w kieszeniach i spokojnie wyszedł z budynku do nieodległego lasu. Trwający kilka miesięcy pościg kilkudziesięciu funkcjonariuszy MO i SB za „Partyzantem” i specjalne listy gończe, rozmieszczone na terenie kilkudziesięciu miejscowości, znów nie przyniosły im pomyślnego rezultatu. W aktach SB zapisano także, że Józef Gryga „zagarnął” wtedy 138,3 tys. zł (tj. równowartość ok. 90 ówczesnych przeciętnych pensji).

Józef Gryga został ujęty przez służby PRL zupełnie przypadkowo. 8 sierpnia 1966 r. został zatrzymany przez milicjanta i kilku mieszkańców we wsi Rzepiennik Suchy - w zabudowaniach nieznanego mu wcześniej wiejskiego „dentysty” Tadeusza Niemca, do którego zgłosił się w celu usunięcia mocno bolącego go zęba. Został pojmany po donosie córki „dentysty”, która w marynarce podejrzanego nieznajomego zauważyła pistolet i poinformowała o tym żonę milicjanta mieszkającego w sąsiedztwie. W efekcie Józef Gryga został zatrzymany przez tego funkcjonariusza MO i skuty kajdankami przy pomocy kilku mieszkańców wsi. Nikt z nich nie wiedział, kogo zatrzymali. Dowiedzieli się dopiero po kilku godzinach – po przyjeździe funkcjonariuszy z Gorlic.

Po ponad rocznym śledztwie SB i licznych przesłuchaniach, 21 września 1967 r. Józef Gryga został skazany przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie na karę śmierci (zamienioną następnie na dożywotnie więzienie), utratę praw i karę grzywny 60 tys. złotych. W roku 1969 władze PRL zamieniły mu na mocy ogólnej amnestii karę dożywotniego więzienia na 15 lat więzienia.

Józef Gryga opuścił zakład karny w Barczewie koło Olsztyna 29 kwietnia 1981 r. Według zapisów więziennej administracji, mógł on opuścić to więzienie już w końcu grudnia 1979 r., gdyby nie wspomniana kara grzywny, której wraz z odsetkami ani on, ani jego rodzina z Biecza nie byli w stanie w pełni spłacić.

Po wyjściu z więzienia Józef Gryga przez kilka lat mieszkał w rodzinnym Bieczu w domach rodziny, w tym w domu córki siostry swej matki – Łucji Kuk z Biecza-Belna. Pracował w zakładach drzewnych w Bieczu. 25 października 1989 r. ożenił się z Emilią Nieć z parafii rzymskokatolickiej w Czechowicach-Dziedzicach, pow. Bielsko-Biała. Według danych z systemu PESEL MSW PRL dot. ewidencji ludności - obowiązującego również w latach 1990-ch, tam też najprawdopodobniej zmarł 17 stycznia 1997 r. Zmarł w wieku 73 lat i niespełna 5 miesięcy. Grób Józefa Grygi znajduje się na Cmentarzu Parafialnym w Czechowicach-Dziedzicach.