Olsztyn

Olsztyn (niem.  Allenstein, łac. Allenstenium, prus. Alnāsteini^{[potrzebny przypis]}) – miasto na prawach powiatu, stolica województwa warmińsko-mazurskiego, siedziba władz ziemskiego powiatu olsztyńskiego, kurii archidiecezji warmińskiej i luterańskiej diecezji mazurskiej. Główny ośrodek gospodarczy, edukacyjny i kulturowy, siedziba władz i instytucji regionu, a także węzeł kolejowy i drogowy. Miasto centralne aglomeracji olsztyńskiej.

Olsztyn
— miasto na prawach powiatu —
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Aglomeracja	olsztyńska
Data założenia	ok. 1334
Prawa miejskie	31 października 1353
Prezydent	Piotr Grzymowicz
Powierzchnia	88,33 km²
Wysokość	87,7-154,4 m n.p.m.
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	173 125 1 960 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Kod pocztowy	10-001 do 11-041
Tablice rejestracyjne	NO
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Olsztyn
Położenie na mapie Polski Olsztyn
53°46′23″N 20°28′34″E
TERC (TERYT)	2862011
SIMC	0964465
Urząd miejski pl. Jana Pawła II 1 10-101 Olsztyn
Strona internetowa
BIP

Według danych GUS na dzień 31 grudnia 2017 populacja Olsztyna wynosiła 173 125 mieszkańców.

Olsztyn leży na Warmii.

Spis treści

Położenie

Olsztyn położony jest w środkowej części województwa warmińsko-mazurskiego nad rzeką Łyną, w granicach Pojezierza Olsztyńskiego, które wchodzi w skład makroregionu Pojezierza Mazurskiego i jest podprowincją Pojezierzy Wschodniobałtyckich. Od południowej strony miasto sąsiaduje z Puszczą Napiwodzko-Ramucką.

Miasto sąsiaduje z gminami: Dywity, Barczewo, Purda, Stawiguda, Gietrzwałd oraz Jonkowo. Jedynym powiatem, z którym graniczy Olsztyn, jest powiat olsztyński (ziemski).

Olsztyn leży 87 km od granicy z Rosją, 131 km od Kaliningradu i 408 km od stolicy Litwy – Wilna.

Według Google Maps odległości drogowe do stolic sąsiednich województw wynoszą:

• Olsztyn – Białystok – 241 km,
• Olsztyn – Bydgoszcz – 208 km,
• Olsztyn – Gdańsk – 169 km,
• Olsztyn – Toruń – 172 km,
• Olsztyn – Warszawa – 212 km.

Podział administracyjny

Osiedle Kościuszki – aleja Niepodległości

Olsztyn podzielony jest na 23 osiedla – jednostki pomocnicze gminy. Stanowią one najniższy, pomocniczy, szczebel samorządu miejskiego. Do zakresu ich działania należą sprawy publiczne o zasięgu lokalnym.

Redykajny

Gutkowo

Likusy

Nad Jeziorem
Długim

Dajtki

Grunwaldzkie

Kortowo

Wojska
Polskiego

Podleśna

Zielona Górka

Zatorze

Śródmieście

Kętrzyńskiego

Pojezierze

Kościuszki

Podgrodzie

Brzeziny

Kormoran

Mazurskie

Nagórki

Generałów

Jaroty

Pieczewo

Legenda

     granice osiedli

     wybrane ulice

     tory kolejowe

     wody

W Olsztynie funkcjonuje również co najmniej kilkanaście mniejszych osiedli, nieposiadających rad osiedli. Nie stanowią one oficjalnego podziału administracyjnego, ale zostały wyodrębnione (np. ze względu na swoje położenie) i posiadają nazwy powszechnie używane przez mieszkańców. Jest to 17 osiedli bez rad osiedli: Jakubowo, Karolin, Kolonia Jaroty, Kortowo II, Łupstych, Mleczna, Niedźwiedź, Piękna Góra, Podlesie, Pozorty, Skarbówka Poszmanówka, Słoneczny Stok, Stare Kieźliny, Stare Miasto, Stare Zalbki, Stary Dwór, Track, Zacisze, Tęczowy Las.

Zmiana granic miasta

Pierwsza powojenna zmiana granicy Olsztyna odbyła się w 1965 r. na podstawie Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1965 r. Rozporządzenie zawiera m.in. szczegółowy opis przebiegu granicy.

Kolejna zmian granicy odbyła w 1977 r. na podstawie Rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 6 lipca 1977 r. Szczegółowy opis przebiegu granicy znajduje się w Zarządzeniu Nr 31 Wojewody Olsztyńskiego z dnia 13 września 1977 r. W ramach zmiany włączono do miasta obszar o powierzchni 16,48 km² (1648 ha) gruntu.

Kolejna zmiana granicy odbyła się w 1987 r. na podstawie Uchwały Nr XXII/147/87 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie 9 października 1987 r. Szczegółowy opis przebiegu granicy znajduje się w Zarządzeniu Nr 55 Wojewody Olsztyńskiego z dnia 14 listopada 1987 r. W ramach zmiany włączono do miasta obszar o powierzchni 12,96 km² (1295,57 ha) gruntu.

Obecna granica miasta funkcjonuje od 1 stycznia 1988 r. i obejmuje obszar o powierzchni 88,33 km².

Rok	Obszar włączany do miast		Powierzchnia obszaru
1966	Bartąg PozortyGromada Bartąg	obszar Rolniczego Zespołu Doświadczalnego Pozorty	b.d.
1966	Dajtki DajtkiGromada Dajtki	obszar wsi Dajtki	b.d.
1966	Dajtki ŁupstychGromada Dajtki	części obszaru wsi Łupstych	b.d.
1966	Dajtki KudypyGromada Dajtki	części obszaru lasów państwowych Nadleśnictwa Kudypy	b.d.
1966	Dywity DywityGromada Dywity	część obszaru wsi Dywity	b.d.
1966	Dywity WadągGromada Dywity	część obszaru wsi Wadąg	b.d.
1966	Dywity KieźlinyGromada Dywity	część obszaru wsi Kieźliny	b.d.
1966	Dywity ZalbkiGromada Dywity	część obszaru wsi Zalbki	b.d.
1966	Dywity TrackGromada Dywity	część obszaru państwowego gospodarstwa rolnego Track	b.d.
1966	Gutkowo GutkowoGromada Gutkowo	części obszarów wsi Gutkowo	b.d.
1966	Gutkowo LikusyGromada Gutkowo	części obszarów wsi Likusy	b.d.
1966	Klebark Wielki OstrzeszewoGromada Klebark Wielki	części obszarów wsi Ostrzeszewo	b.d.
1966	Klebark Wielki SzczęsneGromada Klebark Wielki	części obszarów wsi Szczęsne	b.d.
1977	Barczewo NikielkowoGmina Barczewo	część obszaru sołectwa Nikielkowo	287 ha
1977	Dywity KieźlinyGmina Dywity	część obszaru sołectwa Kieźliny	86 ha
1977	Dywity ZalbkiGmina Dywity	część obszaru sołectwa Zalbki	139 ha
1977	Jonkowo GutkowoGmina Jonkowo	część obszaru sołectwa Gutkowo	181 ha
1977	Purda OstrzeszewoGmina Purda	część obszaru sołectwa Ostrzeszewo	146 ha
1977	Purda SzczęsneGmina Purda	część obszaru sołectwa Szczęsne	96 ha
1977	Stawiguda JarotyGmina Stawiguda	część obszaru sołectwa Jaroty	713 ha
1988	Dywity DywityGmina Dywity	część obszaru wsi Dywity	25,80 ha
1988	Dywity KieźlinyGmina Dywity	część obszaru wsi Kieźliny	83,14 ha
1988	Dywity RedykajnyGmina Dywity	część obszaru wsi Redykajny	319,16 ha
1988	Gietrzwałd ŁupstychGmina Gietrzwałd	część obszaru wsi Łupstych	21,43 ha
1988	Jonkowo GutkowoGmina Jonkowo	część obszaru wsi Gutkowo	291,73 ha
1988	Jonkowo LikusyGmina Jonkowo	część obszaru wsi Likusy	321,93 ha
1988	Stawiguda JarotyGmina Stawiguda	część obszaru wsi Jaroty	232,38 ha

Warunki naturalne

Struktura użytkowania gruntów (2007)

Rodzaj	Powierzchnia	%
tereny rolne	22,7 km²	25,8%
tereny leśne i zadrzewione	20,2 km²	23,0%
tereny osiedlowe	20,4 km²	23,0%
tereny przemysłowo-składowe	5,5 km²	6,3%
tereny parków i zieleni	1,7 km²	2,0%
tereny usług ogólnomiejskich (w tym PKP)	8,0 km²	9,2%
tereny pod wodami	9,4 km²	10,7%
Powierzchnia miasta (Σ)	88,0 km²	100,0%

Ukształtowanie terenu

Miasto leży w paśmie moren czołowych ostatniego zlodowacenia. Najwyższy punkt Olsztyna umiejscowiony jest na wysokości 155 m n.p.m., natomiast najniższy na 88 m n.p.m.

Klimat

Olsztyn leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Jest to typowy klimat pojezierny. Uwarunkowany został głównie przez lokalne elementy środowiska (rzeźba terenu, lasy, jeziora). Klimat lokalny cechują średnie roczne opady, wynoszące ok. 600 mm. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. +7,2 °C z maksimum w lipcu ok. +17,3 °C i minimum w styczniu ok. –3,0 °C. Przeciętnie w ciągu roku opady występują przez ok. 160 dni, liczba dni z przymrozkami wynosi 140, natomiast pokrywa śnieżna zalega średnio przez 83 dni. W ciągu całego roku dominują wiatry południowo-zachodnie i zachodnie. Jesienią i zimą wzrasta udział wiatrów południowych, zaś wiosną i latem północno-zachodnich.

Stosunki wodne

Koryto Łyny na os. Brzeziny

Most kładkowy w Lesie Miejskim w Olsztynie

Kortówka w Kortowie, z lewej wiosenne rozlewiska

Jezioro Ukiel

Jezioro Kortowskie o zachodzie słońca

Jezioro Żbik

Przystań na jeziorze Kortowskim

Przez miasto Olsztyn przepływają 4 rzeki: Łyna, Wadąg, Kortówka i Skanda. W granicach administracyjnych miasta obecnie leży 15 jezior, w tym 13 o powierzchni powyżej 1 ha.

Łącznie powierzchnia jezior w Olsztynie wynosi około 720 ha (8,15% powierzchni miasta). Ich rozmieszczenie jest nierównomierne na korzyść części zachodniej, gdzie jeziorność wynosi 40% (w części wschodniej 8%).

W przeszłości na obszarze miasta znajdowało się więcej jezior, które po przejęciu przez prywatnych inwestorów w drugiej połowie XIX wieku poddane zostały osuszeniu. W wyniku osuszenia z powierzchni Olsztyna zniknęły liczne stawy oraz jeziora: Motka, Małe Klebarskie, Płocidugi czy Pelnogi (Połnogi) oraz jezioro Fajferek, nad którym w 1845 roku ówczesny Zarząd Miejski otworzył kąpielisko.

Obecnie, na obszarze miasta funkcjonuje 5 oficjalnych kąpielisk:

1. Kąpielisko Nr 1 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwen Jeziora Ukiel)
2. Kąpielisko Nr 2 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwen Jeziora Ukiel)
3. Kąpielisko Nr 3 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwen Jeziora Ukiel)
4. Kąpielisko Słoneczna Polana w Olsztynie przy ul. Sielskiej 38 (akwen Jeziora Ukiel)
5. Kąpielisko Skanda w Olsztynie przy ul. Plażowej (akwen Jeziora Skanda)

Przyroda

Olsztyńskie lasy zajmują ponad 1800 ha (21,2% powierzchni miasta). Ponad połowa to zwarty kompleks Lasu Miejskiego (1050 ha), pełniący przede wszystkim funkcje terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz turystyczno-krajoznawczych.

Zieleń miejska zajmuje 560 ha (6,5% powierzchni miasta). Urządzona jest w postaci licznych parków (m.in. Park Kusocińskiego, Park Zamkowy), zieleńców, skwerów oraz trzech ponad stuletnich cmentarzy.

Na terenie Olsztyna znajdują się obecnie dwa rezerwaty przyrody roślinności torfowej:

• Mszar – typ: torfowiskowy, przedmiot ochrony: torfowisko śródleśne porośnięte borem sosnowym, powierzchnia: 4,45 ha, ustanowiony w 1953 r.
• Redykajny – typ: torfowiskowy, przedmiot ochrony: śródleśne torfowisko w lesie miejskim Olsztyna, powierzchnia: 10,38 ha, ustanowiony w 1948 r.

W przeszłości na obecnym terenie miasta znajdował się rezerwat przyrody:

• Jezioro koło Gutkowa (obszaru jeziora Tyrsko) – przedmiot ochrony: jezioro typu oligotroficznego ze stanowiskiem poryblinu jeziornego, powierzchnia 20,70 ha, ustanowiony w 1957 r. Rezerwat położony był na terenie obecnego osiedla Gutkowo. Obejmował swym zasięgiem obszar jez. Tyrsko (jez. Gutkowskiego). Został on zlikwidowany w 1987 r., a przy brzegu jeziora wzniesiono hotel.

Doliny rzek Łyny i Wadąg są objęte „Obszarem Chronionego Krajobrazu Doliny Środkowej Łyny” („OChK Doliny Środkowej Łyny”). Obszar posiada łączną powierzchnię 15.307,8 ha, położony jest na terenie powiatu olsztyńskiego, w gminach Świątki, Dobre Miasto, w miastach Dobre Miasto, Dywity, Jonkowo, Barczewo, Gierzwałd i w mieście Olsztyn.

W mieście znajdują się 33 pomniki przyrody ożywionej i 1 nieożywionej.

Demografia

W 2000 Olsztyn przekroczył liczbę 172 tys. mieszkańców. Szacuje się, że wówczas na każdego olsztynianina przypadło średnio 139 m² lasu miejskiego, 3,5 m² parku, 43,5 m² powierzchni wód znajdujących się w granicach miasta.

Tab. Liczba ludności Olsztyna od 1770 roku

Według danych GUS z 31 czerwca 2018 roku, Olsztyn ma 173 125 mieszkańców, powierzchnię 88,33 km² i gęstość zaludnienia 1960 os./km².

Zgodnie z danymi GUS z 31 czerwca 2018, proporcja liczby kobiet do liczby mężczyzn w Olsztynie wyniosła 92 654 kobiet na 80 471 mężczyzn, co daje stosunek 115 kobiet na 100 mężczyzn. W roku 2006 udzielono 903 ślubów, na świat przyszło 1619 dzieci, zmarło 1257 osób, w tym 8 niemowląt. Przyrost naturalny w Olsztynie wyniósł 362 (2,15 na 1000 mieszkańców). Saldo migracji wyniosło 273 osoby, podczas gdy stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 6,8%. W marcu 2008 stopa bezrobocia (liczona do aktywnych zawodowo) spadła do 4,4%.

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Olsztyn według danych z 31 grudnia 2007

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	175 710	100	94 205	53,61	81 505	46,39
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	30 193	17,18	14 853	8,45	15 340	8,73
Wiek produkcyjny (18–65 lat)	119 642	68,09	61 557	35,03	58 085	33,06
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	25 875	14,73	17 795	10,13	8080	4,6

Piramida wieku mieszkańców Olsztyna w 2014 roku.

Nazwa

Niemiecka nazwa miejscowości „Allenstein” (pol. „Kamień nad Łyną”) pochodzi od staropruskiej nazwy „Alna” oznaczającej samicę jelenia „łanię”, która z kolei stała się później nazwą rzeki Łyny. Polacy nazywali miejscowość Holstin, a później Olstyn, ale wymawiano tę nazwę tak jak dzisiaj – Olsztyn.

Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835 roku, którego autorem jest J.E. Muller notuje obecnie używaną, polską nazwę miejscowości Olsztyn oraz niemiecką Allenstein.

Historia

Średniowiecze

Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie

Wysoka Brama (dawn. Brama Górna) na Starym Mieście w Olsztynie

Pieczęć mniejsza kapituły warmińskiej, pierwsza pieczęć Olsztyna. W środku zawiera herb kapituły, który był jednocześnie pierwszym herbem Olsztyna: półkrzyż i fromborska brama miejska z trzema wieżami

Pieczęć administratora dóbr kapituły warmińskiej (XV/XVI w)

Chorągiew miasta Olsztyna (i całej kapituły warmińskiej) w bitwie pod Grunwaldem

Pierwsza wzmianka o późniejszym Olsztynie pochodzi z 1334, kiedy to wójt warmiński Henryk von Luter w zakolu górnego biegu rzeki Łyny, na terenie niemal wyludnionej pruskiej ziemi Bertingen założył drewniano-ziemną strażnicę puszczańską, która miała chronić nowe osadnictwo przed najazdami Litwinów. Być może już wtedy nadano tej strażnicy nazwę Allenstein.

W roku 1346 w obrębie państwa krzyżackiego ustalono południowy zasięg Warmii i podzielono ją na komornictwa. Ziemie Bertingen i Gudekus przypadły kapitule warmińskiej jako komornictwo olsztyńskie (oprócz niego kapituła posiadała jeszcze dwa komornictwa: fromborskie i pieniężnieńskie, pozostałe siedem komornictw podlegało biskupom warmińskim). Kapituła dalej organizowała osadnictwo (lokacje wsi) oraz prowadziła poszukiwania pod miejsce na siedzibę nowego komornictwa. Podczas narady, która w maju 1348 roku odbyła się w zameczku Bartążek trzej najwyżsi dostojnicy kapituły: prepozyt Hartmut, dziekan Jan Franck (późniejszy biskup warmiński) oraz kustosz Jan Stryprock (późniejszy kolejny biskup) podjęli decyzję o wyznaczeniu miejsca pod budowę nowego miasta w pobliżu puszczańskiej strażnicy nad Łyną.

W związku z decyzją o budowie stolicy komornictwa kapituła warmińska rozpoczęła budowę murowanego zamku na miejscu drewnianej strażnicy. Na miasto wyznaczono teren na południe od zamku, w zakolu Łyny, która na więcej niż połowie obwodu zapewniała miastu naturalną ochronę. Jeszcze tego samego roku rozpoczęto jego budowę. Miasto powstało na surowym korzeniu. Zasadźcą miasta został Jan z Łajs (Johannes von Leysen), pierwszy sołtys Olsztyna.

31 października 1353 kapituła warmińska we Fromborku (w składzie: prepozyt Hartmut, dziekan Hermann, kustosz Jan Stryprock oraz kantor Tylo) nadała miastu przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim oraz nazwę „Allenstein” (dosł. kamień nad Łyną), która była synonimem „grodu nad Łyną” (bardziej odpowiednia nazwa „Allenburg” była już zajęta przez założony wcześniej zamek nad dolną Łyną, późniejsze miasto Alembork). Dziedzicznym sołtysem ustanowiono Jana z Łajs. Miasto otrzymało łącznie 178 łanów gruntu (2990,4 ha). Władzę zwierzchnią nad miastem sprawowała bezpośrednio kapituła warmińska (aż do 1772 roku).

Szybki rozwój młodego miasta skłonił kapitułę do wydania drugiego przywileju z 4 maja 1378 r. Powiększono obszar Olsztyna w kierunku wschodnim i nadano dodatkowy „las miejski” nad jezioro Kielarskim z leśniczówką Binduga (niem Wienduga). Olsztyn stał się wówczas trzecim - po Braniewie i Ornecie - największym miastem na Warmii.

Od swojego założenia miasto zarządzane było przez dziedzicznego sołtysa (Jana z Łajs i jego następców), w którego gestii znajdowało się też niższe sądownictwo. Źródłem utrzymania sołtysa była wieś Różnowo i część dochodów z czynszów miejskich. Co najmniej od XV wieku istniała już rada miejska (pierwsza wzmianka pochodzi z 1404 roku), jednak nie miała ona pełnej samodzielności. W roku 1500 lub nieco wcześniej rada miejska wykupiła dziedziczny urząd sołtysa i od tamtej pory mogła wybierać burmistrza. Dnia 22 lutego 1500 roku administrator kapitulny zatwierdził na to stanowisko Piotra Rotenburga. Rada uzyskała też wówczas niższe prawa sądownicze. W związku usamorządowieniem miasta krótko po roku 1500 na Rynku, na miejscu ław i bud handlowych, wybudowano późnogotycki ratusz miejski, a naprzeciw niego tzw. „dom burmistrza” (Rynek nr 11), pierwszy murowany dom w mieście.

Duży obszar komornictwa, dobre położenie na szlaku handlowym oraz zapewnienie bezpieczeństwa przyczyniły się do szybkiego rozwoju gospodarczego Olsztyna. Miasto i zamek połączono murami i otoczono szeroką fosą, połączoną z rzeką. Wyznaczono rynek oraz podzielono miasto na kwartały i parcele. Obywatele Olsztyna mogli korzystać z dwóch lasów miejskich, przywileju połowu ryb w jeziorach i młynów nad rzeką Łyną. Kapituła dbała również o spławność rzeki. W drugiej połowie XIV wieku (lata 1370–1380) wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, który uchodzi za jeden z najwybitniejszych przykładów gotyku ceglanego w Polsce (ostatecznie ukończono go w 1569). Do dziś przetrwała wytyczona w XIV wieku sieć ulic i część fortyfikacji, a wiele istniejących dziś na obszarze Starego Miasta domów wspiera się o średniowieczne fundamenty. Aż do połowy XIX wieku teren Olsztyna nie wychodził poza obszar wyznaczony w XIV wieku.

Miasto Olsztyn, jak cała Warmia, był wbudowany w krzyżacki system obronny. W bitwie pod Grunwaldem w 1410 Olsztyn wystawił chorągiew (wraz z Pieniężnem, prawdopodobnie więc była to chorągiew całej kapituły warmińskiej), co opisał Jan Długosz w dziele Banderia Prutenorum, samo zaś miasto po klęsce grunwaldzkiej poddało się królowi Władysławowi Jagielle. W 1414 Olsztyn został zniszczony przez wojska Jagiełły w trakcie kolejnej wojny tzw. wojny głodowej. W 1454 miasto przystąpiło do Związku Pruskiego – konfederacji szlachty i miast pruskich skierowanej przeciw Krzyżakom. Mieszczanie opanowali zamek, uznając zwierzchnictwo króla polskiego, jednak rok później miasto ponownie zajął zakon krzyżacki. Na mocy traktatu pokojowego zawartego w 19 października 1466 w Toruniu, Olsztyn wraz z całą Warmią przeszedł pod zwierzchnictwo Polski.

Historia nowożytna

Ławeczka – pomnik Mikołaja Kopernika (jeden z dwóch w Olsztynie) przed zamkiem

Kolejna wojna, wywołana w latach 1519–1521 przez zakon krzyżacki, spustoszyła południową Warmię. Ówczesnym administratorem dóbr kapituły warmińskiej był kanonik fromborski – Mikołaj Kopernik. Przygotował on skutecznie olsztyński zamek do obrony przed spodziewanym atakiem Krzyżaków (1521). Ponadto Kopernik podjął wielką akcję zasiedlania rejonu, sprowadzając mówiących po polsku osadników z Mazowsza.

Kolejny wiek to rozkwit miasta, korzystnie położonego na ruchliwym szlaku Królewiec – Warszawa. Mieszkańcy utrzymywali się z handlu i rzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską a portami Bałtyku. Rozwój został powstrzymany przez wojny północne w XVII i XVIII wieku, a wielka zaraza lat 1709–1712 wyludniła miasteczko niemal całkowicie. Dzięki wsparciu kapituły Olsztyn w ciągu XVIII wieku zdołał poprawić swe położenie. W okresie rozbiorów Warmię wcielono do Królestwa Prus. Miasto i zamek stały się własnością króla pruskiego.

Historia współczesna

W czasie wojen napoleońskich miasto zostało po raz kolejny obrabowane. 3 lutego 1807 w Olsztynie zatrzymał się cesarz Francuzów – Napoleon Bonaparte. Po wojnach napoleońskich w Prusach utworzono samorząd terytorialny, a w 1818 roku powstał powiat olsztyński.

Wiadukty kolejowe (XIX w.)

Po 1818 zabudowa miejska opuściła mury Starego Miasta. Druga połowa XIX wieku to dynamiczny rozwój pod rządami burmistrza Roberta Zakrzewskiego (Sakrzewskiego), a następnie Oskara Beliana. W 1867 – powstał nowoczesny jak na owe czasy szpital, w latach 1872–1873 przeprowadzono przez Olsztyn magistralę kolejową, łączącą Toruń z Królewcem, w 1877 powstało gimnazjum (obecnie w jego budynku mieści się I Liceum Ogólnokształcące). Liczba mieszkańców w tym okresie wzrosła z 4 tys. w 1846, poprzez 6 tys. w 1875 do 25 tys. w 1895. W 1900 przeszło 35% mieszkańców Olsztyna stanowili Polacy. W tym samym okresie Olsztyn stał się jednym z ośrodków polskiego ruchu narodowego na Warmii. W kwietniu 1886 ukazał się pierwszy numer „Gazety Olsztyńskiej”, polskiego pisma wydawanego bez przerwy do 1939 roku przez rodziny Liszewskich i Pieniężnych. W 1891 powstało Polsko-Katolickie Towarzystwo Ludowe „Zgoda”. Dzięki pomocy działaczy z Wielkopolski i Pomorza polscy Warmiacy w wyborach do sejmu pruskiego zaczęli wysuwać swoich kandydatów.

Budynek Rejencji,
obecnie Urząd Marszałkowski oraz Wojewódzki Sąd Administracyjny

Widok Olsztyna z Nowego Ratusza w kierunku południowo-zachodnim

Pod koniec XIX wieku do Olsztyna doprowadzono kolej. Miasto zaczęło rozwijać się w kierunku dworca, położonego wówczas na obrzeżach. W ostatnich latach XIX i na początku XX wieku wzniesiono nowe gmachy publiczne, między innymi nowy ratusz w stylu holenderskiego renesansu, neogotycki kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa i neoromański św. Józefa, siedzibę rejencji, zbudowano też nowoczesne dzielnice mieszkaniowe. W 1890 położono instalację gazową, a w 1892 zadzwonił pierwszy telefon, sześć lat później doszedł nowoczesny wodociąg i kanalizację, a w 1907 – elektryczność. Na ulicach pojawiły się tramwaje, a niewiele później otwarto lotnisko.

Budynek dawnego Konsulatu Rzeczypospolitej Polskiej (plac Konsulatu Polskiego 5)

W 1914 miasto zostało na krótko zajęte przez wojska rosyjskie, które wycofały się z miasta po klęsce w bitwie pod Tannenbergiem. Po I wojnie światowej o przyszłej przynależności państwowej południowej części Prus Wschodnich zadecydował plebiscyt z 11 lipca 1920. 97,8% głosujących w Olsztynie opowiedziało się za pozostaniem miasta przy Niemczech. 1 stycznia 1923 ukonstytuowała się w Olsztynie 4. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Reprezentowała interesy Polaków z Warmii, Mazury i Powiśla. W latach 1921–1932 na skutek ruchu budowlanego, obszar zwartej zabudowy w Olsztynie wydatnie się rozszerzył. W owych latach zabudowę chaotyczną i nieuporządkowaną poddano znacznym zmianom zgodnie z założeniami urbanistycznymi ustalanymi w pracowniach architektów miejskich. Ruch budowlany wzrósł gwałtownie po 1933. Budowano wtedy tak dużo, że liczby oddawanych corocznie do użytku mieszkań stanowiły rekord w dotychczasowych dziejach Olsztyna. W tym czasie zostały zabudowane ulice w centrum i na Zatorzu m.in. obecne ulice Kościuszki, Wojska Polskiego, Okrzei, Wyspiańskiego, Głowackiego, czy Emilii Plater. Pod rządami Hitlera wokół miasta powstał krąg osiedli powiązanych ze śródmieściem terenami zielonymi. W 1939 mieszkało tu ponad 50 tys. osób.

22 stycznia 1945 Olsztyn zajęła Armia Czerwona. Zajęcie umocnionego miasta było efektem improwizowanej akcji kawaleryjskiego korpusu dowodzonego przez generała Nikołaja Oslikowskiego działającego z rozkazu dowódcy 2 Frontu Białoruskiego marszałka Konstantego Rokossowskiego. Korpus przemierzył 60 kilometrów lasami w zimową zadymkę by całkowicie zaskoczyć oddziały niemieckie, które poddały się bez większych walk. Po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy.

21 marca 1945 o godz. 12.00 Jakub Prawin jako Pełnomocnik Rządu na Okręg Warmińsko-Mazurski przejął administrację Warmii i Mazur. Pozostała w Olsztynie ludność niemieckojęzyczna uległa wysiedleniu, na jej miejsce stopniowo napływali m.in. polscy osadnicy. W 1946 miasto liczyło 23 tys. mieszkańców, a w 1950 – 45 tys. Po 1945 Olsztyn jako stolica województwa znacznie się rozwinął. Tu przeniesiona została z Fromborka siedziba kurii biskupiej (diecezjalnej, a od 1992 archidiecezjalnej). Zlokalizowano zakłady przemysłu gumowego – Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych (1967), spożywczego, drzewnego, maszynowego, materiałów budowlanych i inne. Pod koniec lat 60. Olsztyn osiągnął 70 tys. mieszkańców. W tym czasie miasto dysponowało podobną liczbą zabudowy, co przed wojną. Na początku lat 70. ludność miasta przekracza liczbę 100 tys. mieszkańców. Szybko postępujący rozwój miasta, stworzył szereg problemów natury gospodarczej i technicznej. Nowe osiedla Olsztyna powstały na wschód i południowy wschód od dawnej, przedwojennej granicy zwartej zabudowy miasta. Spowodowane to było głównie tym, że miasto od północy ogranicza zwarty kompleks lasów, a stronę zachodnią zamykają trzy jeziora: Krzywe, Długie i Kortowskie. Komunikacja utrzymująca łączność centrum z peryferyjnymi dzielnicami absolutnie nie wystarczała. W 1965 zlikwidowano tramwaje, a sześć lat później również trolejbusy, wprowadzając w całym mieście jednolitą komunikację autobusową. 27 maja 1971 roku I sekretarz KC PZPR składa, razem z Mieczysławem Moczarem, wizytę w Olsztyńskich Zakładach Gumowych. Przełom w życiu politycznym oznaczało powstanie NSZZ „Solidarność”. W 1980 roku w mieście wybuchła tzw. „sprawa Wojnowskiego” - był on sekretarzem miejskim PZPR. Miejscowa „Solidarność” zarzuciła mu malwersacje przy budowie domu letniskowego w Pluskach. W jego obronie stanął dziennikarz Tadeusz Samitowski, który wyemitował reportaż broniący Wojnowskiego w, którym m.in. zestawił skromny dom Wojnowskiego z dużo bogatszym domem przywódcy miejskiej „Solidarności”. Sprawa zakończyła się odejściem z funkcji zarówno Wojnowskiego jak i dziennikarza. W okresie stanu wojennego w mieście czynnie działała opozycja.

Po 1989 odtworzony został samorząd terytorialny, wybrano pierwszą demokratyczną radę i zarząd miasta. W 1990 Olsztyn przekroczył 163 tys. mieszkańców. W 1999 z połączenia trzech szkół wyższych powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Obecnie widoczny jest dalszy rozwój miasta – szybka rozbudowa południowych osiedli mieszkaniowych (Jaroty, Pieczewo, Generałów) oraz dzielnicy przemysłowej (m.in. poprzez rozwój fabryki Michelin). Olsztyn jest jednym z niewielu miast posiadających dodatni współczynnik przyrostu naturalnego, jak też dodatnie saldo migracji.

Polityka i administracja

Nowy Ratusz, siedziba władz miasta

Miasto jest członkiem Federacji Miast Kopernikowskich oraz Nowej Hanzy.

Mieszkańcy Olsztyna wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 35, senatora z okręgu nr 86, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 3.

Rada miasta

W dawnym Olsztynie rada miejska organizowała życie w mieście m.in. poprzez ustanawianie przepisów porządkowych zwanych wilkierzami. Pierwszy wilkierz olsztyński datowany jest na 1568. Samorząd Olsztyna kontrolowała kapituła, a właściwie jej przedstawiciel kanonik administrator komornictwa olsztyńskiego. Jego rezydencją był zamek.

Po rozbiorach, w ramach wielkich reform państwa pruskiego w latach 1806–1807, wprowadzono w życie nową ordynację miejską. Władza ustawodawcza należała do rady miejskiej, wybieranej przez obywateli w bezpośrednim głosowaniu. W Olsztynie wybierano wówczas 24 członków rady. Władza wykonawcza należała do magistratu, wybieranego przez radę miejską, a zatwierdzanego przez rejencyjną władzę państwową.

Obecnie Rada Miasta Olsztyna jest organem stanowiącym i kontrolnym Miasta, w skład którego wchodzi 25 członków, wybieranych na 4-letnią kadencję.

Burmistrzowie i prezydenci miasta

Prezydent Miasta Olsztyn jest organem wykonawczym gminy, wybieranym na 4-letnią kadencję w wyborach bezpośrednich. Obecnym prezydentem Olsztyna jest Piotr Grzymowicz, zaprzysiężony na tym stanowisku 9 marca 2009. Został on wybrany w przedterminowych wyborach prezydenta miasta, zarządzonych w wyniku odwołania poprzedniego prezydenta Czesława Małkowskiego w referendum gminnym. Uzyskiwał następnie reelekcję w 2010, 2014 i 2018. Prezydenta Grzymowicza wspomagają wiceprezydenci Ryszard Kuć, Halina Zaborowska-Boruch i Ewa Kaliszuk.

Gospodarka

Olsztyn nocą

Fabryka opon Michelin

Do XIX wieku Olsztyn był miastem niewyróżniającym się pod względem rozwoju gospodarczego spośród innych miast Warmii. Sytuacja zmieniła się w 2. połowie XIX w. W ciągu 30 lat liczba mieszkańców powiększyła się ponad czterokrotnie. Zlokalizowano tu garnizon wojskowy, Olsztyn stał się węzłem kolejowym i drogowym, utworzono rejencję oraz przyznano mu status miasta wydzielonego na prawach powiatu.

W końcu grudnia 2010 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Olsztynie obejmowała ok. 5863 mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 6,9% do aktywnych zawodowo.

W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rybackie Olsztyn.

Przemysł

W końcu XIX w. miasto wyróżniało się dzięki dwóm fabrykom maszyn: Karla Roenscha (przy dzisiejszej ul. Partyzantów) oraz spółki Beyer i Thiel (przy dzisiejszej al. Niepodległości), a także fabryce zapałek Juliusza Landedorfa (przy obecnej al. Piłsudskiego). W 1914 funkcjonowało już ok. 60 zakładów przemysłowych, m.in.: 2 zakłady mleczarskie, 2 młyny, 3 drukarnie, fabryka musztardy, 4 browary, 7 tartaków, 9 fabryczek mebli, 7 cegielni, 2 kaflarnie, 3 fabryki wozów, wytwórnia batów, fabryka rękawiczek, fabryka koszów, 2 fabryki grzebieni, 7 pralni chemicznych i farbiarni.

Szybki wzrost gospodarczy Olsztyn przeżył również po II wojnie światowej, kiedy miasto stało się ośrodkiem administracyjnym Warmii i Mazur. Zlokalizowano tu przemysł dotąd nieistniejący na Warmii jak Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych (otwarte 1967), znacznie rozbudowano zakłady oparte na przetwórstwie płodów rolnych oraz przemysł drzewny.

Obecnie Olsztyn, obok Dębicy, jest głównym ośrodkiem przemysłu oponiarskiego (fabryka opon Michelin), drzewnego i meblarskiego – Mazur Comfort, Mebelplast, Mazurskie Meble Trading Sp. z o.o., spożywczego (mięsny, mleczarski, młynarski, browar) – Grupa Indykpol, Grupa Polmlek, Browar Kormoran, Chłodnia Olsztyn, odzieżowego – Wardom, Yakan, środków transportu, materiałów budowlanych, poligraficznego – Olsztyńskie Zakłady Graficzne, Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych.

Centra handlowe

Śródmieście – aleja Piłsudskiego

• Centrum Handlowe „Jakub”, pl. Jedności Słowiańskiej 1
• Aura Centrum Olsztyna, al. Piłsudskiego 16
• Centrum Handlowe „Gracja”, ul. Wyszyńskiego 7
• Centrum Handlowe „H&B”, ul. Wilczyńskiego 25e
• Centrum Handlowe „Manhattan”, pl. Pułaskiego 7
• Centrum Handlowe „Dukat”, al. Piłsudskiego 10
• Centrum Handlowe „Dekada”, ul. Partyzantów 63
• Galeria Warmińska, ul. Tuwima 26

Transport

Olsztyński tramwaj Solaris Tramino

Komunikacja miejska

System komunikacji miejskiej w Olsztynie istnieje od 1907. W latach 1907–1965 w jego skład wchodziły linie tramwajowe, a w latach 1939–1971 również trolejbusowe.

Obecnie podstawą transportu publicznego w mieście jest 35 linii autobusowych (w tym 22 linie normalne, 5 linii dowozowych do tramwaju, 6 linii okresowych oraz 2 linie nocne). Drugim środkiem komunikacji miejskiej jest nowo przywrócona trakcja tramwajowa funkcjonująca od 19 grudnia 2015 r. (3 linie normalne). W Strategii Rozwoju Miasta Olsztyn pojawiły się plany dalszego rozwoju trakcji tramwajowej do 2020.

Wszystkie linie koordynowane są przez Zarząd Komunikacji Miejskiej w Olsztynie. Głównym przewoźnikiem na terenie miasta jest MPK Olsztyn, na stanie którego znajduje się 163 autobusów oraz 15 tramwajów (stan na dzień 21-04-2017 r.). Od 2016 r. oprócz zwykłych biletów papierowych do przejazdów środkami komunikacji miejskiej stosowana jest Olsztyńska Karta Miejska.

Transport drogowy

Plac Jana Pawła II

Według stanu na 31 grudnia 2006, w Olsztynie jest 13 km powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni ulepszonej i 170 km dróg publicznych o twardej nawierzchni, w tym 164 km posiadają nawierzchnie ulepszoną.

Drogi przechodzące przez Olsztyn

Droga	Trasa
Droga krajowa 16	Grudziądz – Olsztyn – Ogrodniki
Droga krajowa nr 51	Olsztynek – Olsztyn – Bezledy
Droga krajowa nr 53	Olsztyn – Szczytno – Ostrołęka
Droga wojewódzka nr 527	Olsztyn – Pasłęk – Dzierzgoń
Droga wojewódzka nr 598	Olsztyn – Zgniłocha

Śródmieście – Kwadratowe rondo z szaletem pośrodku

Olsztyn nie posiada obwodnicy, a większość ruchu tranzytowego odbywa się ulicami miasta. Planowana obwodnica Olsztyna podzielona została na odcinki. Stan realizacji poszczególnych odcinków obwodnicy jest na etapie:

• cz. obwodnicy południowej (10 km) w ciągu drogi krajowej nr 16 – w budowie
• cz. obwodnicy południowej (14,7 km) w ciągu drogi ekspresowej S51 – w przetargu
• cz. obwodnicy północno-wschodniej (11,1 km) w ciągu drogi krajowej nr 51 – w planowaniu

Jednocześnie trwają prace lobbingowe na rzecz modernizacji dróg krajowych w regionie oraz nt. budowy na ich podłożu dróg ekspresowych. W zamierzeniu podejmowane są tematy budowy drogi ekspresowej S16, drogi ekspresowej S51 oraz drogi ekspresowej S53^{[potrzebny przypis]}.

Plac Pułaskiego jest jednym z niewielu rond w Europie, na środku którego umiejscowiony jest parking, przystanek autobusowy i toaleta miejska^{[potrzebny przypis]}, a samo rondo ma kształt prostokąta.

Transport kolejowy

Dawny budynek dworca głównego

Obecny kompleks budynków dworcowych: kolejowego (po lewej) i autobusowego (w centrum)

Pierwsza linia kolejowa przechodząca przez Olsztyn otwarta została w 1872. Wkrótce Olsztyn stał się węzłem kolejowym regionu.

Linie kolejowe przechodzące przez Olsztyn

Linia	Trasa
Linia 216	Działdowo – Olsztyn Główny
Linia 219	Olsztyn Główny – Ełk
Linia 220	Olsztyn Główny – Bogaczewo
Linia 353	Poznań Wschód – Skandawa

Miasto posiada pięć stacji kolejowych, w tym trzy kolejowe przystanki osobowe z funkcjonującymi dworcami oraz dwa nowe przystanki osobowe:

• Olsztyn Dajtki – kolejowy przystanek osobowy (2 perony oddane do użytku w 2018)
• Olsztyn Gietkowska – stacja (bocznica szlakowa)
• Olsztyn Główny – stacja, przystanek i dworzec
• Olsztyn Gutkowo – stacja, przystanek i dworzec
• Olsztyn Kortowo – stacja (bocznica szlakowa, wcześniej mijanka)
• Olsztyn Śródmieście – kolejowy przystanek osobowy (1 peron w budowie)
• Olsztyn Zachodni – stacja, przystanek i dworzec

Aktualnie trwają prace projektowe, których przedmiotem jest m.in. budowa dwóch kolejnych przystanków osobowych: Olsztyn Likusy (odbudowa dawnej mijanki, obejmująca 2 perony) oraz Olsztyn Redykajny (1 peron) oraz dobudowę 2go peronu na przystanku Olsztyn Śródmieście

Transport lotniczy

Port lotniczy Olsztyn-Mazury

W granicach administracyjnych Olsztyna funkcjonuje:

• cywilno-sportowe Lotnisko Olsztyn-Dajtki zlokalizowane na terenie dawnej wsi Dajtki (obecnie osiedle w granicach miasta) w odległości ok. 4,5 km od centrum miasta.
• sanitarne Lądowisko Olsztyn-Szpital zlokalizowane na terenie Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego przy ul. Żołnierskiej 18
• sanitarne Lądowisko Olsztyn-Szpital SP ZOZ MSW zlokalizowane na dachu budynku SP ZOZ MSW przy al. Wojska Polskiego 37

W styczniu 2016 roku, został otwarty port lotniczy Olsztyn-Mazury, oddalony o około 55 km. od centrum miasta. Do lotniska można dojechać z Olsztyna m.in. szynobusem (czas dojazdu ok. 1 godz.) oraz przewoźnikiem autobusowym. Połączenia są dopasowane do godzin lotów.

Bezpieczeństwo publiczne

W Olsztynie znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999.

Szpitale publiczne

• Uniwersytecki Szpital Kliniczny
• Wojewódzki Szpital Specjalistyczny
• Miejski Szpital Zespolony
• Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy
• Samodzielny Publiczny ZOZ MSW z Warmińsko–Mazurskim Centrum Onkologii
• Wojewódzki Zespół Lecznictwa Psychiatrycznego
• Samodzielny Publiczny Zespół Gruźlicy i Chorób Płuc

Szpitale niepubliczne

• Szpital Położniczy

W Olsztynie funkcjonuje Miejski Portal Bezpieczeństwa – Bezpieczny Olsztyn.

Oświata i nauka

I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza

Olsztyn jest największym ośrodkiem edukacyjnym województwa warmińsko-mazurskiego. W obszarze miasta obecnie funkcjonują:

• 43 przedszkola (w tym 14 niepublicznych)
• 30 szkół podstawowych (w tym 3 niepubliczne)
• 25 gimnazjów (w tym 1 niepubliczne)
• 28 liceów ogólnokształcących (w tym 14 niepublicznych)
• 1 liceum plastyczne
• 11 techników (w tym 1 niepubliczne)
• 8 branżowych szkół I stopnia (w tym 1 niepubliczna)
• 47 szkoły policealne (w tym 37 niepublicznych)
• 2 szkoły muzyczne (I i II stopnia)
• 8 ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego (w tym 7 niepublicznych)
• 1 niepubliczne kolegium języków obcych
• 6 ośrodków doskonalenia nauczycieli (w tym 4 niepubliczne)
• 6 centrów kształcenia ustawicznego (w tym 4 niepubliczne)
• 18 niepublicznych placówek kształcenia ustawicznego
• 1 szkoła specjalna przysposabiająca do pracy
• 1 niepubliczny ośrodek rehabilitacyjno-edukacyjno-wychowawczy
• 3 niepubliczne placówki oświatowo-wychowawcze
• 2 specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze dla dzieci
• 5 poradni psychologiczno-pedagogicznych (w tym 1 niepubliczna)
• 18 zespołów szkół i placówek

Uczelnie

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

Nowa Biblioteka Główna UWM

Pierwszą uczelnią w mieście była utworzona 31 maja 1950 Wyższa Szkoła Rolnicza. 1 października 1969 WSR przemianowana została na Akademię Rolniczo-Techniczną. 1 września 1999 roku w wyniku połączenia Akademii Rolniczo-Technicznej, Wyższej Szkoły Pedagogicznej i Warmińskiego Instytutu Teologicznego powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, który kształci ponad 35 tys. studentów na 16 wydziałach i 49 kierunkach oraz jest największą szkołą wyższą w regionie.

W Olsztynie jest 7 szkół wyższych:

• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
• Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
• Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania im. Tadeusza Kotarbińskiego
• Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP
• Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii Warmińskiej „Hosianum”
• Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie – Wydział Nauk Humanistyczno-Społecznych w Olsztynie
• Gdańska Wyższa Szkoła Administracji – Wydział Zamiejscowy w Olsztynie

W Olsztynie funkcjonują również Warmińsko-Mazurski Uniwersytet Trzeciego Wieku, Akademia Trzeciego Wieku przy Miejskim Ośrodku Kultury oraz Jarocka Akademia III Wieku.

Jednostki naukowo-badawcze

Oprócz szkół wyższych, działalność badawczo-naukową w Olsztynie prowadzą instytuty:

• Centrum Badań Wschodnich
• Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN
• Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza
• Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego

W przeszłości w mieście funkcjonowały również:

• Instytut Mazurski
• Warmiński Instytut Teologiczny

Kultura i sztuka

Muzea

Za czasów Prus Wschodnich muzealnictwo w Olsztynie nie miało warunków rozwoju. Pierwsze muzeum państwowe w Olsztynie powstało w 1921 w salach olsztyńskiego zamku, a zawarte w nim eksponaty głosiły zwycięstwa niemieckiego w plebiscycie z 1920.

„	Przeszłość miasta oraz przeszłość i współczesność otaczających go wsi były zbyt polskie, by mogły budzić zainteresowanie niemieckich kulurträgerów. Nie mógł tu zaś powstać społeczny, polski ruch muzealniczy, tego typu co w Łowickiem czy na Kurpiach, bo brakło indywidualności, które rozbudziły go i pokierowały nim, i brakowało funduszy.	”
— Andrzej Wakar: Olsztyn: dzieje miasta. Olsztyn: Radio Wa-Ma, 1997, s. 168–169. ISBN 83-905634-0-1. (pol.)

Zamek Kapituły Warmińskiej obecnie Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie

Największą obecnie olsztyńską placówką muzealną jest Muzeum Warmii i Mazur, którego siedziba mieści się w Zamku Kapituły Warmińskiej. W jego zbiorach znajdują się m.in. pamiątki, dokumenty, ikonografie, obrazy i rzeźby rodem z tutejszego regionu. W Muzeum zlokalizowana jest stała wystawa kopernikowska, której eksponatem jest astronomiczna tablica doświadczalna wykonana własnoręcznie przez Mikołaja Kopernika w 1517.

Dom Gazety Olsztyńskiej – dawna siedziba redakcji „Gazety Olsztyńskiej” (1886-1939)

Do muzeów w Olsztynie zalicza się także Dom „Gazety Olsztyńskiej”, którego siedzibą jest budynek, będący w czasach dwudziestolecia międzywojennego redakcją „Gazety Olsztyńskiej”, jedynej polskiej gazety na Warmii, ukazującej się od 1886. W stolicy województwa warmińsko-mazurskiego znajduje się także Muzeum Przyrody (w secesyjnym pałacyku przy ul. Metalowej) oraz muzeum zoologiczne UWM im. Janiny Wengris w dzielnicy akademickiej Kortowo. W hali widowiskowo-sportowej Urania znajdują się Muzeum Sportu im. Mariana Rapackiego oraz oddział wspomnianego muzeum przyrody.

Galerie

W Olsztynie funkcjonuje ok. 10 galerii sztuki. Jedną z nich jest Biuro Wystaw Artystycznych z siedzibą w olsztyńskim planetarium. Jest to największa, państwowa galeria sztuki w mieście. Powstała w 1958, początkowo jej siedzibą był olsztyński zamek, w 1973 przeniesiono ją w obecne miejsce. Wśród innych olsztyńskich galerii znajdują się m.in. Galeria Rynek (w starym ratuszu), Galeria Spichlerz MOK czy Art Deco.

Kina

Pierwszym kinem wędrownym, które zawitało do miasta było najprawdopodobniej Welt – Biographie (niem.), inż. Heinrich Schnellhase. Anons reklamowy umieszczony 26 listopada 1909 w Allensteiner Volksblatt, przytacza dwunastoletnią tradycję pokazów kinowych w mieście. Na jego podstawie przyjąć można, że pierwsza projekcja kinowa w Olsztynie odbyła się najprawdopodobniej w 1897. 30 września i 1 października 1909, w sali hotelu Deutsches Haus gościł Edison-Welt-Theater Windorfa z Berlina-Weißensee.

Pierwsze kina stacjonarne w Olsztynie powstawały jeszcze przed I wojną światową:

• Teatr obrazów świetlnych (niem. Lichtbild-Theater) – pierwszy stały teatr kinematografii w Olsztynie, utworzony w 1909, co upamiętnia anons w Allensteiner Volksblatt z dnia 16 listopada 1909;
• Kino Luizy (niem. Luisen-Theater) przy Rynku nr 23 – obecnie w jego miejscu funkcjonuje kino „Awangarda”;
• Metropol Theater (niem.) przy ul. Podgórnej (obecna ul. Staromiejska) – kino zniszczone podczas działań wojennych w 1945;
• Lichtspielpalast (niem.) przy ul. Pieniężnego nr 12 – kino przemianowane w 1918 na Central-Theater (niem.), zlikwidowane po II wojnie światowej.

Kolejne obiekty kinowe w mieście powstały w okresie międzywojennym:

• kino Capitol przy ul. Klebarskiej (obecna al. Piłsudskiego) – kino utworzone w 1929, po zakończeniu II wojny światowej kino zastąpione nieistniejącym już kinem Odrodzenie;
• kino utworzone w 1936 nakładem inwestycyjnym berlińskiej firmy UT-Lichtspiele przy ul. Pieniężnego 16 – działające do 2005 jako kino Polonia.

W połowie lat 90. XX wieku zamknięto kino Grunwald przy al. Wojska Polskiego. Kolejne zamknięcia placówek kinowych w Olsztynie odbyły się w 2005 i dotyczyły kina Kopernik przy ul. 1 maja oraz kina Polonia przy ul. Pieniężnego. Oba kina zamknięto w związku z budowanym multipleksem centrum filmowego „Helios” w „Alfa Centrum” przy al. Piłsudskiego.

Obecnie w mieście funkcjonują trzy kina: Helios, Awangarda 2 oraz Multikino. Ponadto istnieje również Dyskusyjny Klub Filmowy „ZA”, działający przy Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych.

Teatry

Teatr im. St. Jaracza

Teatr Lalek

Amfiteatr im. Czesława Niemena

Planetarium

Obserwatorium Astronomiczne

Największym olsztyńskim teatrem jest dramatyczny Teatr im. Stefana Jaracza, założony w 1925 jako Treudank, symbol wdzięczności mieszkańcom za głosowanie za pozostaniem w granicach Niemiec podczas plebiscytu w 1920. Placówka posiada obecnie trzy sceny, w tym jedną dużą na 480 miejsc. W Teatrze im. Stefana Jaracza odbywają się Olsztyńskie Spotkania Teatralne oraz Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Demoludy”. Aktualnie teatr posiada status narodowej instytucji kultury. Od 1998 działa w nim publiczne Studium Aktorskie. W Olsztynie mieści się także Olsztyński Teatr Lalek. Za datę jego powstania uznaje się 1953. Trzecim olsztyńskim teatrem jest założona w 1957 przez Tadeusza Ostaszkiewicza Pantomima Olsztyńska – teatr głuchych, zaliczany w latach 1971–1990 do grona renomowanych scen w kraju i Europie (od 1959 do 1989 prowadził ją Bohdan Głuszczak). W latach 90. Pantomima Olsztyńska straciła na znaczeniu, zaś od początku XXI wieku jej status ogranicza się do roli teatralnego koła zainteresowań przy Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych (d. WDK) w Olsztynie. 30 listopada 2009, po pokazie nieukończonego spektaklu „Nazwać chwilowe na zawsze” w reżyserii Ryszarda Piesaka, oficjalnie kończąc działalność przestała istnieć.

Muzyka

Edukacja muzyczna w Olsztynie odbywa się na bazie Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia im. Fryderyka Chopina, a także prywatnej Szkoły Muzycznej Yamaha.

W Olsztynie mieści się Warmińsko-Mazurska Filharmonia im. Feliksa Nowowiejskiego. Początki działalności Filharmonii związane są z małą orkiestrą symfoniczną, powstałą w połowie lat 40. XX w. W 1972 zespół Orkiestry Symfonicznej otrzymał stałą siedzibę w Państwowej Szkole Muzycznej im. F. Chopina, wtedy też nadano jej status Państwowej Filharmonii im. F. Nowowiejskiego.

Olsztyn utożsamiany jest również jako ośrodek chóralistyki w północno-wschodniej Polsce.

Z Olsztyna wywodzi się kilka znanych zespołów muzycznych i wykonawców różnych nurtów i gatunków, m.in.: Afromental, Vader, Big Day, Czerwony Tulipan, Pro Musica Antiqua, Pro Musica, Pro forma, Olsztyński Chór Kameralny Collegium Musicum, Norbi, Kuśka Brothers, Kangaros, Mietek Folk, Harlem, Drop Shot, K.O.M.P, Kaczki z Nowej Paczki, Shannon, Horpyna, Tuhaj Bej, Dies Irae, Berkut, Enej, Transsexdisco, Romantycy Lekkich Obyczajów Los Vaticaneros, Medium, LIDO, Kookaburra, Skyscream, Wierni, Łydka Grubasa, The Ukrainian Folk, Akademicki Chór Bel Canto WSIiE TWP czy Chór Lekarzy: „Medici Pro Musica”.

Imprezy i festiwale

• Kortowiada – olsztyńsko-polskie juwenalia. Jedna z niepowtarzalnych imprez odbywających się na kampusie UWM. Festiwal ma miejsce na przełomie maja. Słynie z tego, że studenci przez kilka najbliższych dni przejmują władze w mieście. Jedne z wielu darmowych juwenaliów w Polsce, podczas których odbywają się koncerty gwiazd na światowym poziomie.
• Olsztyńskie Lato Artystyczne – to trzymiesięczny cykl imprez odbywających się w trakcie wakacji. Główną ich sceną jest olsztyński amfiteatr. Wśród imprez organizowanych w ramach Olsztyńskiego Lata Artystycznego są m.in. Dni Olsztyna, Olsztyńskie Koncerty Organowe, Staromiejskie Spotkania z Szantą, Olsztyński Festiwal Jazzowy.
• Olsztyńskie Noce Bluesowe
• Ogólnopolskie Spotkania Zamkowe „Śpiewajmy Poezję” – spotkania Zamkowe odbywają się w mieście od 1974. Głównym punktem festiwalu jest konkurs młodych artystów poezji śpiewanej.
• Olsztyn Green Festival – to nowy, zielony punkt na festiwalowej mapie Polski. Jest to pierwszy w Polsce festiwal muzyki i „zielonego” stylu życia. Odbywać się będzie na terenie zmodernizowanej plaży miejskiej nad jeziorem Krzywym. Festiwal odbywa się w połowie sierpnia i trwa dwa dni.
• Grand Slam Olsztyn – elitarny turniej GRAND SLAM z cyklu World Tour.
• Olsztyńskie Dni Nauki.

Planetarium i obserwatorium

Olsztyńskie Planetarium Astronomiczne otwarto 19 lutego 1973 – w pięćsetną rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika – przy dzisiejszej Alei Piłsudskiego. Jest to drugie co do wielkości planetarium w Polsce. Planetarium jest siedzibą Federacji Miast Kopernikowskich.

Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie otwarto 13 października 1979. Zlokalizowane zostało w zaadaptowanej wieży ciśnień, zbudowanej w 1897 na wzgórzu św. Andrzeja, najwyższym (143 m n.p.m.) wzniesieniu dawnego Olsztyna.

Przy bezchmurnej pogodzie obserwatorium prowadzi pokazy astronomiczne. Ponadto z tarasu budynku widoczna jest panorama miasta.

Inne organizacje i placówki kulturalne

Siedziba Miejskiego Ośrodka Kultury

• Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych – samorządowa instytucja kultury, zajmująca się animowaniem, inspirowaniem i wspieraniem społecznej aktywności kulturalnej w województwie warmińsko-mazurskim
• Miejski Ośrodek Kultury w Olsztynie – organizator wielu imprez i festiwali
• Pałac Młodzieży w Olsztynie – placówka oświatowo-wychowawcza dla dzieci i młodzieży
• Centrum Polsko-Francuskie Cotes-d’Armor – Warmia i Mazury – samorządowa instytucja kultury zajmująca się promowaniem języka i kultury francuskiej i bretońskiej, organizator imprez kulturalnych, koncertów, spotkań, wystaw i kursów językowych; największa biblioteka książek francuskojęzycznych w północno-wschodniej Polsce. www.cpf.olsztyn.pl

Media

Maszt radiowo-telewizyjny w Olsztynie o zachodzie słońca

Radio i telewizja

W 1969 uruchomiono Olsztyński Radiowo-Telewizyjny Ośrodek Nadawczy w Pieczewie. Wybudowano tam maszt radiowo-telewizyjny 53°45′13″N 20°30′57″E o wysokość 360 m (po podwyższaniach ok. 380 m), który jest najwyższym istniejącym obiektem budowlanym w Polsce. Uruchomiono wówczas także studio telewizyjne oraz przekaźnik, dzięki któremu jakość audycji uległa poprawie, ale zasięg w dalszym ciągu pozostawał niewystarczający (zaledwie do 70 km). Nie było w tym czasie jeszcze lokalnego programu telewizyjnego.

Od lutego 1993 do września 1994 w Olsztynie funkcjonowała telewizja „Copernicus”, retransmitująca program satelitarny „Polonia 1”. Program nadawano ze studia przy ul. Cichej. Ze względu na brak koncesji telewizja została zamknięta.

W roku 2000 uruchomiono przy ul. Radiowej olsztyńskie studio telewizyjne (Redakcja Terenowa Telewizji Polskiej). W roku 2002 przekształcono w Warmińsko-Mazurski Ośrodek TVP (TVP3). Od stycznia 2005 regionalny ośrodek stał się samodzielnym Oddziałem Telewizji Polskiej SA.

Stacje radiowe funkcjonujące na obszarze miasta:

• Radio Olsztyn
• Radio Eska
• Radio Plus
• Meloradio – powstało w 1994 jako Radio Warmia-Mazury (Radio WaMa)
• Radio UWM FM – powstało po 1994
• Muzo.fm

Ośrodki telewizyjne nadające z Olsztyna:

• TVP3 Olsztyn – regionalny oddział TVP w Olsztynie
• Tele-Top Olsztyn – lokalna stacja telewizyjna, nadająca program w sieci telewizji kablowej Multimedia Polska
• TV Olsztyn (TVO) – lokalna stacja telewizyjna, nadająca program w sieci telewizji kablowej Vectra
• TV Kortowo – internetowa telewizja UWM w Olsztynie

Prasa

Siedziba redakcji dzisiejszej „Gazety Olsztyńskiej”

Gazeta On-Line Olsztyn24 (www.olsztyn24.com) - internetowy dziennik o Olsztynie i powiecie olsztyńskim wydawany od 23 września 2017 roku przez ARI Olsztyn24

• „Extra Sukces” – bezpłatny tygodnik wydawany od 4 września 2007 przez Produkt Sp. z o.o.
• „Gazeta Olsztyńska” – gazeta regionalna powstała 6 kwietnia 1970 z przemianowania „Głosu Olsztyńskiego”, wydawany przez Edytor Sp. z o.o.
• „Gazeta Studencka” – miesięcznik studentów UWM w Olsztynie
• „Gazeta Uniwersytecka” – bezpłatny dodatek do Gazety Olsztyńskiej i Dziennika Elbląskiego, ukazujący się w każdą pierwszą środę miesiąca od marca 2002 przy współpracy z UWM w Olsztynie
• „Gazeta Wyborcza” – mutacja lokalna Olsztyn, wydawana przez Agora SA
• „Nasz Olsztyniak” – bezpłatna gazeta ukazująca się dwa razy w tygodniu, wydawana przez spółkę Wydawca Olsztyn Sp. z o.o.
• „Nowe Życie Olsztyna” – kolorowy miesięcznik, wydawany od 2004
• „Posłaniec Warmiński” – dwutygodnik Kurii Metropolitalnej Archidiecezji Warmińskiej, wydawany od 10 października 1982
• „Super Express” – mutacja lokalna Olsztyn, wydawany przez MURATOR SA
• „Wiadomości Uniwersyteckie” – miesięcznik informacyjny UWM w Olsztynie, wydawany od 1999
• „Allensteiner Nachrichten – miesięcznik informacyjny ukazujący się w języku niemieckim i poruszający tematykę spraw lokalnych.

Religia

Wieże Kościoła NSPJ o zachodzie słońca

Katedra ewangelicka pw. Chrystusa Zbawiciela

Katolicyzm

• Kościół Rzymskokatolicki
• Kościół greckokatolicki (Kościół obrządku bizantyjsko-ukraińskiego)
• Kościół Polskokatolicki

Prawosławie

• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Protestantyzm

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego
• Kościół Ewangelicko-Augsburski
• Kościół Chrześcijan Baptystów
• Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa
• Kościół Zielonoświątkowy
• Kościół Chrystusowy
• Wspólnota Chrześcijańska „Golgota”
• Kościół Boży w Chrystusie (Centrum Chrześcijańskie „Droga” w Olsztynie)

Inne chrześcijańskie

• Świadkowie Jehowy: 7 zborów: Jaroty (w tym grupa języka migowego), Pojezierze (w tym grupa rosyjskojęzyczna), Dajtki, Nagórki, Północ, Zatorze (w tym grupa angielskojęzyczna) i Śródmieście.

Buddyzm

• Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu

Turystyka

Szlaki turystyczne

Ulica Staromiejska – w głębi Brama Wysoka

Olsztyn jest ośrodkiem turystycznym głównie ze względu na swoje położenie wśród jezior i lasów. Miasto położone jest na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego, polskiej części Drogi św. Jakuba, Szlaku Zamków Gotyckich, Szlaku Grunwaldzkim czy Szlaku Kopernikowskim

Turystyka kajakowa

W sezonie letnim po Łynie odbywają się spływy kajakowe „Łyną przez Olsztyn”. Spływy rozpoczynają się pod zamkiem olsztyńskim. Trzykilometrowa trasa wiedzie przez malowniczy przełom Łyny w olsztyńskim Lesie Miejskim. Celem spływu jest rozlewisko, gdzie łączą się dwie rzeki – Łyna i Wadąg.

Zabytki

Bazylika konkatedralna św. Jakuba

Stary Ratusz

Bet Tahara (Dom Oczyszczenia) – zbudowany w 1913 roku według projektu architekta Ericha Mendelsohna

Do walorów rekreacyjno-turystycznych należy zaliczyć zabytki architektoniczne miasta:

• gotycki zamek kapituły warmińskiej z II połowy XIV w.,
• fragmenty murów miejskich z Bramą Wysoką (Górna Brama) z XIV w.,
• XIV-wieczna konkatedra pw. św. Jakuba (bazylika mniejsza),
• założenie urbanistyczne starego miasta,
• Kościół św. Wawrzyńca w Olsztynie w Gutkowie z końca XIV wieku,
• Stary Ratusz (wzniesiony w XIV w., po pożarze odbudowany w latach 1623–1624),
• Kaplica Jerozolimska z 1565,
• secesyjna zabudowa ul. Dąbrowszczaków,
• neogotycki kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z lat 1901–1902,
• neoromański kościół pw. św. Józefa z lat 1912–1913,
• kościół pw. Chrystusa Króla (zbudowany w stylu renesansu włoskiego) z XX w.,
• kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Królowej Polski (1913–1914),
• neogotycki kościół ewangelicko-augsburski z lat 1876–1899,
• pseudogotycka kaplica cmentarna, obecnie cerkiew prawosławna z 1904 r.,
• secesyjna kaplica Zjednoczonego Kościoła Ewangelickiego z przełomu XIX i XX w.,
• dom Gazety Olsztyńskiej,
• pałacyk przy ul. Metalowej,
• pałacyk fabrykancki (XIX w.),
• Pałac Archiprezbitera z II poł. XVIII wieku
• wiadukt kolejowy w przełomie Łyny (XIX w.),
• Dom Polski (XIX w.),
• gmach I LO im. Adama Mickiewicza z II połowy XIX w.,
• cmentarz żydowski z domem pogrzebowym, zaprojektowany przez Ericha Mendelsohna,
• Nowy Ratusz z pocz. XX w.,
• figura Boża Męka z XVIII w.,
• figura Chrystusa Pana z XVIII w.
• Dom Abrahama – jeden z willowych domów, utrzymanych w stylu secesyjnym, z roku 1904 znajdującym się przy ulicy Mochnackiego 4
• kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej z roku 1878 na osiedlu Dajtki
• kapliczka przydrożna z roku 1909 na osiedlu Dajtki
• drewniana dzwonnica słupowa z początku XIX wieku na osiedlu Dajtki
• drewniany krzyż przydrożny z początku XIX wieku na osiedlu Dajtki
• zespół cmentarza rzymskokatolickiego z drugiej połowy XIX wieku wraz z kaplicą pod wezwaniem świętego Jana Nepomucena z roku 1909, ul. Sielska 4
• trzy kapliczki przydrożne z lat 1850 i 1903 przy ul. Bałtyckiej i Żurawiej na osiedlu Gutkowo
• Tartak Raphaelsohnów

Do 10 listopada 1938 w mieście znajdowała się mauretańska synagoga z 1877. Była jednym z najbardziej charakterystycznych budynków w mieście ze względu na swoją unikalną, orientalną architekturę.

Sport

Hala Urania

Oprócz typowych walorów rekreacyjno-turystycznych, miasto jest prężnie działającym ośrodkiem sportowym. W mieście działa kilkadziesiąt klubów sportowych. Najbardziej utytułowanymi i powszechnie rozpoznawanymi klubami na arenie ogólnokrajowej są Stomil Olsztyn (piłka nożna), AZS Olsztyn (piłka siatkowa), Traveland Olsztyn (piłka ręczna) oraz KKS Olsztyn (piłka koszykowa).

Olsztyn był również etapowym miastem kolarskiego wyścigu Tour de Pologne.

Dzięki posiadanej infrastrukturze sportowej, unikalnej lokalizacji wśród lasów i jezior oraz rozwiniętej bazie hotelowej, Olsztyn jest miejscem zgrupowań wielu kadr i reprezentacji sportowych.

Honorowi obywatele miasta

Honorowe obywatelstwo Olsztyna nadawane jest na podstawie uchwały osobom szczególnie zasłużonym dla Olsztyna, a także wybitnym osobistościom, jako wyraz najwyższego wyróżnienia i uznania Rady Miasta Olsztyn. Osoba wyróżniona otrzymuje Akt Nadania i Odznakę Honorowego Obywatelstwa Olsztyna.

Miasta partnerskie

Miasta partnerskie
Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Bielsko-Biała	Polska	2005
Calpe	Hiszpania	marzec 1989
Chateauroux	Francja	23 lutego 1991
Gelsenkirchen	Niemcy	grudzień 1992
Kaliningrad	Rosja	5 marca 1993
Łuck	Ukraina	19 grudnia 1997
Offenburg	Niemcy	19 marca 1999
Osnabrück	Niemcy	2009
Richmond	Stany Zjednoczone	1995
Rovaniemi	Finlandia	1976

Miasta współpracujące

Miasta partnerskie
Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Sønderborg	Dania	1994
Halmstad	Szwecja	listopad 2003
Perugia	Włochy	grudzień 2004

Zobacz też

• Pojezierze Olsztyńskie
• „O Warmio moja miła” („Hymn Warmiński”) – hymn i hejnał Olsztyna
• Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej
• b. Konsulat RP w Olsztynie
• Ludzie związani z Olsztynem

Bibliografia

• J.E. Muller: Vollstandiges geographish, statistisch, topographisches Worterbuch preusischen Staates. Erfurt: J.E. Muller’sche Buchhandlung, 1835.
• Olsztyn 1353-2003. praca zbiorowa pod red. Stanisława Achremczyka i Władysława Ogrodzińskiego; [aut. oprac. Stanisław Achremczyk et al.]. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych i Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 2003, s. 651. ISBN 83-87643-38-6.
• Olsztyn 1945-2005: kultura i nauka. praca zbiorowa pod red. Stanisława Achremczyka i Władysława Ogrodzińskiego; [aut. oprac. Stanisław Achremczyk et al.]. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych i Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 2006, s. 927. ISBN 83-87643-44-0. (pol.)
• Rafał Bętkowski: Olsztyn jakiego nie znacie: obraz miasta na dawnej pocztówce. red. Tomasz Śrutowski. Olsztyn: Edytor „Wers”, 2003, s. 192. ISBN 83-919110-1-2.
• Jan Chłosta: Ludzie Olsztyna. Olsztyn: „Posłaniec Warmiński” i Urząd Miasta Olsztyn, 2003, s. 145. ISBN 83-919372-3-2.
• Jan Chłosta: Słownik Warmii. Olsztyn: Littera, 2002, s. 462. ISBN 83-914158-5-6.
• Bohdan Łukaszewicz: Olsztyn: 1945-1985: zapis czterdziestolecia. Olsztyn: Pojezierze, 1987, s. 513. ISBN 83-7002-283-9.
• Bohdan Łukaszewicz: Olsztyn 1945-2005: raptularz miejski. Olsztyn: Pracownia Wydawnicza „ElSet”, 2006, s. 719. ISBN 83-89151-17-0.
• Stanisław Piechocki: Czyściec zwany Kortau. Olsztyn: Książnica Polska, 1993, s. 153. ISBN 83-85702-02-4.
• Stanisław Piechocki: Dzieje olsztyńskich ulic. Wyd. pierwsze. Olsztyn: Agencja Wydawnicza „Remix”, 1994, s. 190. ISBN 83-900155-6-0.
• Stanisław Piechocki: Dzieje olsztyńskich ulic. Wyd. rozszerzone i wzbogacone nowymi ilustracjami. Olsztyn: Agencja Wydawnicza „Remix”, 2002, s. 295. ISBN 83-87031-12-7.
• Rzempołuch Andrzej: Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953: od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych. fot. Grzegorz Kumorowicz. Olsztyn: Urząd Miasta Olsztyn i Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 2004, s. 239. ISBN 83-921324-0-8.
• Jerzy Sikorski: Galopem przez stulecia: Olsztyn 1353-2003. red. i wybór il. Tomasz Śrutkowski. Olsztyn: Edytor „Wers”, 2003, s. 219. ISBN 83-919110-0-4.
• Andrzej Wakar: Olsztyn: dzieje miasta. Olsztyn: Radio Wa-Ma, 1997, s. 367. ISBN 83-905634-0-1. (pol.)
• Andrzej Wakar: Olsztyn. praca zbiorowa, red. Maria Lossman. Wyd. pierwsze. T. 1: Olsztyn 1353-1945. Olsztyn: Pojezierze, 1971, s. 432. (pol.)
• Andrzej Wakar: Kronika Olsztyna: 1945-1950. Wyd. pierwsze. Olsztyn: Pojezierze, 1972, s. 160. (pol.)

Linki zewnętrzne

• Olsztyn w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. VII: Netrebka – Perepiat. Warszawa 1886.
• Serwis informacyjny Urzędu Miasta w Olsztynie