Prusy Wschodnie

prowincja Prus

Prusy Wschodnie (niem. Provinz Ostpreußen) – część Królestwa Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Prowincja Prusy Wschodnie powstała po I rozbiorze Polski. Stolicą prowincji był Królewiec. W maju 1939 roku prowincja miała powierzchnię 36 991,71 km² i liczyła 2 488 122 mieszkańców.

Prusy Wschodnie
Provinz Ostpreußen
1772–1829
1878–1945
Flaga
Herb Prus Wschodnich
Flaga Herb
Hymn: Ostpreußenlied
(Hymn Prus Wschodnich)
Położenie Prus Wschodnich
Język urzędowy

niemiecki

Stolica

Królewiec

Typ państwa

Prowincja pruska

Zależne od

1772–1871 Prusy
1871–1918 Cesarstwo Niemieckie
1919–1933 Republika Weimarska
1933–1945 III Rzesza

Głowa terytorium

Gauleiter Erich Koch

Powierzchnia
 • całkowita


36 991,71 km²

Liczba ludności (1939)
 • całkowita 


2 488 122

Data powstania

1772

Data likwidacji

1945

Mapa Prus Wschodnich

Zmiany terytorialne edytuj

 
Cmentarz w Bielefeld. Herby ziem utraconych przez Niemcy po II wojnie światowej. Na rzecz Polski i ZSRR: Prusy Wschodnie, na rzecz Polski: Gdańsk, Prusy Zachodnie, Pomorze, Brandenburgia Wschodnia, Dolny Śląsk, Górny Śląsk i na rzecz Czechosłowacji: Kraj Sudetów

W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 r. unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823 r. Po I wojnie światowej od Prus Wschodnich odłączono na mocy traktatu wersalskiego okręg działdowski (niem. Soldau), przyłączając go do Polski, oraz tzw. Okręg Kłajpedy, który przeszedł pod władanie Ligi Narodów, a w roku 1923 został anektowany przez Litwę. Do Prus Wschodnich przyłączono natomiast wschodnią część Prus Zachodnich, pozostałą we władaniu niemieckim po utworzeniu polskiego województwa pomorskiego, czyli tzw. polskiego korytarza. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego przeprowadzono ponadto plebiscyt w południowej części Prus Wschodnich (Warmia, Mazury i Powiśle) w sprawie przynależności tych ziem do Polski lub Niemiec (choć oficjalnie wybierano między „Polską” a „Prusami”). 97,8 procenta oddanych głosów padło wówczas na Prusy, a Polsce przyznano jedynie 8 gmin.

Na mocy układu poczdamskiego z 1945 r. Prusy Wschodnie zostały podzielone między Polskę (Warmia i Mazury) a ZSRR, przy czym Okręg Kłajpedy, zajęty przez Rzeszę Niemiecką w marcu 1939 r., ponownie przeszedł we władanie Litwy.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego rosyjska część byłych Prus Wschodnich (obwód królewiecki) stała się eksklawą Federacji Rosyjskiej.

Podział administracyjny Prus Wschodnich w dniu 31 grudnia 1937 edytuj

Stolica: Königsberg (Królewiec)

W latach 1939–1945 częściami Prus Wschodnich były również rejencja ciechanowska (Regierungsbezirk Zichenau) oraz „trójkąt suwalski”, a w latach 1941–1945 również rejencję zachodniopruską włączono zaś do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie.

Szczegółowe podziały administracyjne rejencji znajdują się w poszczególnych opisach tych rejencji.

Demografia, warunki naturalne, gospodarka i wojsko edytuj

 
Podział językowy Prus Wschodnich na niemieckiej mapie z 1880. Zielony – przewaga polskiego lub mazurskiego, czerwony – przewaga niemieckiego

Obszar Prus Wschodnich pokrywały w większości tereny rolnicze (pola uprawne 51%, łąki i pastwiska 23%), ze stosunkowo niewielkim udziałem obszarów leśnych (18%, wobec średniej dla całych Prus 23%)[1]. Prusy Wschodnie cechował najzimniejszy klimat spośród wszystkich części Niemiec.

Prowincję zamieszkiwała głównie ludność niemieckojęzyczna, na Mazurach i Warmii występował stosunkowo duży (25–50%) odsetek ludności polskojęzycznej. Według szacunków w roku 1939 Prusy Wschodnie zamieszkiwało około 400 tys. osób deklarujących język polski jako główny[2]. W badaniach uwzględniono jednak język, nie zaś narodowość i pochodzenie. Nad dolnym Niemnem zamieszkiwała ludność litewska – około 15-18 tysięcy w 1933 roku[a][2]. We wschodniej części przeważali wyznawcy protestantyzmu (do 90% ludności), na zachodzie, a szczególnie na Warmii, większość stanowili katolicy[2].

Prusy Wschodnie cechowały niski poziom przyrostu naturalnego (niższy niż w pozostałych prowincjach Prus, czy w krajach sąsiednich) i jedna z najniższej gęstości zaludnienia w Niemczech, wynikająca głównie ze słabego poziomu rozwoju ekonomicznego tych terenów. Duża część ludności pracowała w rolnictwie (42,2% w 1931 roku), podczas gdy w przemyśle tylko 21,6% (w tym czasie średnia dla Niemiec wynosiła 39%)[2].

Prowincja miała charakter wybitnie rolniczy, odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy o kilkanaście procent[3][4][5][6] w porównaniu do Cesarstwa Niemieckiego. Słabo rozwinięta w porównaniu z resztą kraju była sieć kolejowa (55 km/1000 km², wobec średniej 83 km/1000 km² dla Cesarstwa Niemieckiego)[7].

W Prusach Wschodnich znajdowały się najdalej na północ wysunięte miasto Niemiec – Memel, oraz najdalej na wschód wysunięte miasto Niemiec – Schirwindt.

Na terytorium prowincji znajdowały się 3 twierdze: Königsberg, Pillau i Memel[8].

W czasach Cesarstwa Niemieckiego prawie całą powierzchnię Prus Wschodnich obejmowały I Korpus Armijny z siedzibą w Królewcu, oraz XX Korpus Armijny z siedzibą w Olsztynie.

Demografia prowincji Prusy Wschodnie
Rok Liczba ludności Liczba ludności mieszkająca w miejscowościach pow. 2 tys. mieszkańców (miasta) Odsetek osób wyznania ewangelickiego Odsetek osób wyznania rzymskokatolickiego Odsetek osób wyznania mojżeszowego Odsetek osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie Odsetek osób zatrudnionych w handlu i transporcie Odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie, hodowli zwierząt i rybołówstwie Przyrost naturalny
1875[3] 1 856 421 22% 86% 13% 0,8% 16% 6% 68% 8‰
1895[4] 2 006 089 brak danych 86% 13% 0,7% 22% 8% 70% 15‰
1910[5] 2 064 175 33% 84% 14% 0,6% 22%[b] 10%[b] 68%[b] 13‰[c]
1939[d][6] 2 186 314 61% 83% 15% 0,13%[e] 28% 13% 42% 13‰

Nadprezydenci Prus Wschodnich (1765–1945) edytuj

 
 
Krainy historyczne Prus Wschodnich na mapie sprzed 1945 roku: Ermland – Warmia, Oberland – Prusy Górne, Masuren – Mazury, Natangen – Natangia, Samland – Sambia
 
Prusy Wschodnie w 1939 r.
Lata urzędowania Nadprezydent Lata życia
1765–1781 Johann Friedrich von Domhardt(inne języki) 1712–1781
1791–1814 Friedrich Leopold von Schrötter 1743–1815
1815–1824 Hans Jakob von Auerswald(inne języki) 1757–1833
1824–1842 Heinrich Theodor von Schön 1773–1856
1842–1848 Carl Wilhelm Boetticher 1791–1868
1848–1849 Rudolf von Auerswald 1795–1866
1849–1850 Eduard Heinrich Flottwell (jako pełniący obowiązki) 1786–1865
1850–1868 Franz August Eichmann(inne języki) 1793–1879
1869–1882 Karl Wilhelm Heinrich Georg von Horn 1807–1889
1882–1891 Albrecht Heinrich Carl von Schlieckmann 1835–1891
1891–1895 Udo Graf zu Stolberg-Wernigerode 1840–1910
1895–1901 Wilhelm Otto Albrecht Graf von Bismarck-Schönhausen 1852–1901
1901–1903 Hugo Samuel Louis Erdmann Reginald Freiherr von Richthofen 1842–1904
1903–1907 Friedrich Ludwig Elisa von Moltke 1852–1927
1907–1914 Ludwig Hubert von Windheim 1857–1935
1914–1916 Adolf Tortilowicz von Batocki-Friebe 1868–1944
1916 – 21 stycznia 1918 Friedrich Wilhelm Bernhard von Berg-Markienen 1866–1939
11 lutego 1918 – 1919 Adolf Tortilowicz von Batocki-Friebe
1919–1920 August Winnig 1878–1956
1920–1932 Ernst Siehr 1869–1945
1932–1933 Wilhelm Kutscher 1876–1962
1933–1945 Erich Koch (jako gauleiter) 1896–1986

Od 3 grudnia 1829 do 1 kwietnia 1878 Prusy Wschodnie były połączone z Prusami Zachodnimi.

Wykaz miast (stan na 1 grudnia 1905) edytuj

Herb Miasto Nazwa niem. 1905 Ludność 1905 Rejencja 1905 Powiat 1905 Obecna przynależność państwowa
  Alembork Allenburg 1653 królewiecka welawski (Wehlau)  
  Barciany Barten 1355 królewiecka kętrzyński (Rastenburg)  
  Barczewo Wartenburg 4436 olsztyńska olsztyński (Allenstein-Land)  
  Bartoszyce Bartenstein 7071 królewiecka frydlandzki (Friedland)  
  Biała Piska Bialla 1980 olsztyńska piski (Johannisburg)  
  Biskupiec Bischofsburg 5246 olsztyńska reszelski (Rößel)  
  Bisztynek Bischofstein 3165 olsztyńska reszelski (Rößel)  
  Braniewo Braunsberg 12 999 królewiecka braniewski (Braunsberg)  
  Cynty Zinten 3488 królewiecka świętomiejski (Heiligenbeil)  
  Darkiejmy Darkehmen 3558 gąbińska darkiejmski (Darkehmen)  
  Dąbrówno Gilgenburg 1594 olsztyńska ostródzki (Osterode)  
  Dobre Miasto Guttstadt 4634 królewiecka lidzbarski (Heilsberg)  
  Domnowo Domnau 1815 królewiecka frydlandzki (Friedland)  
  Działdowo Soldau 4187 olsztyńska nidzicki (Neidenburg)  
  Ełk Lyck 12 397 olsztyńska ełcki (Lyck)  
  Frombork Frauenburg 2562 królewiecka braniewski (Braunsberg)  
  Frydland Friedland 2776 królewiecka frydlandzki (Friedland)  
  Gąbin Gumbinnen 14 196 gąbińska gąbiński (Gumbinnen)  
  Gierdawy Gerdauen 3001 królewiecka gierdawski (Gerdauen)  
  Giżycko Lötzen 6551 olsztyńska giżycki (Lötzen)  
  Gołdap Goldap 8409 gąbińska gołdapski (Goldap)  
  Górowo Iławeckie Landsberg 2415 królewiecka iławecki (Preußisch Eylau)  
  Iławka Preußisch Eylau 3258 królewiecka iławecki (Preußisch Eylau)  
  Jeziorany Seeburg 2955 olsztyńska reszelski (Rößel)  
  Kętrzyn Rastenburg 11 889 królewiecka kętrzyński (Rastenburg)  
  Kłajpeda Memel 20 685 królewiecka kłajpedzki (Memel)  
  Królewiec Königsberg 223 770 królewiecka Królewiec-Miasto (Königsberg-Stadt)  
  Krzyżbork Kreuzburg 1666 królewiecka iławecki (Preußisch Eylau)  
  Labiawa Labiau 4512 królewiecka labiawski (Labiau)  
  Lidzbark Warmiński Heilsberg 6042 królewiecka lidzbarski (Heilsberg)  
  Mikołajki Nikolaiken 2287 olsztyńska mrągowski (Sensburg)  
  Miłakowo Liebstadt 2102 królewiecka morąski (Mohrungen)  
  Miłomłyn Liebemühl 2441 olsztyńska ostródzki (Osterode)  
  Młynary Mühlhausen 2304 królewiecka pasłęcki (Preußisch Holland)  
  Morąg Mohrungen 4122 królewiecka morąski (Mohrungen)  
  Mrągowo Sensburg 5838 olsztyńska mrągowski (Sensburg)  
  Nidzica Neidenburg 4736 olsztyńska nidzicki (Neidenburg)  
  Nordenbork Nordenburg 2291 królewiecka gierdawski (Gerdauen)  
  Olecko Marggrabowa 5021 gąbińska olecki (Oletzko)  
  Olsztyn Allenstein 27 422 olsztyńska Olsztyn-Miasto (Allenstein-Stadt)  
  Olsztynek Hohenstein 2768 olsztyńska ostródzki (Osterode)  
  Orneta Wormditt 5593 królewiecka braniewski (Braunsberg)  
  Orzysz Arys 1905 olsztyńska piski (Johannisburg)  
  Ostróda Osterode 13 948 olsztyńska ostródzki (Osterode)  
  Pasłęk Preußisch Holland 4910 królewiecka pasłęcki (Preußisch Holland)  
  Pasym Passenheim 2084 olsztyńska szczycieński (Ortelsburg)  
  Pieniężno Mehlsack 4042 królewiecka braniewski (Braunsberg)  
  Pilkały Pillkallen 4290 gąbińska pilkalski (Pillkallen)  
  Piława Pillau 7377 królewiecka rybacki (Fischhausen)  
  Pisz Johannisburg 3827 olsztyńska piski (Johannisburg)  
  Ragneta Ragnit 4908 gąbińska ragnecki (Ragnit)  
  Reszel Rößel 4363 olsztyńska reszelski (Rößel)  
  Rybaki Fischhausen 2608 królewiecka rybacki (Fischhausen)  
  Ryn Rhein 1923 olsztyńska giżycki (Lötzen)  
  Sępopol Schippenbeil 2369 królewiecka frydlandzki (Friedland)  
  Srokowo Drengfurth 1503 królewiecka kętrzyński (Rastenburg)  
  Stołupiany Stallupönen 5273 gąbińska stołupiański (Stallupönen)  
  Szczytno Ortelsburg 5076 olsztyńska szczycieński (Ortelsburg)  
  Szyrwinta Schirwindt 1302 gąbińska pilkalski (Pillkallen)  
  Świętomiejsce Heiligenbeil 4733 królewiecka świętomiejski (Heiligenbeil)  
  Tapiewo Tapiau 5118 królewiecka welawski (Wehlau)  
  Tylża Tilsit 37 148 gąbińska Tylża-Miasto (Tilsit-Stadt)  
  Welawa Wehlau 5322 królewiecka welawski (Wehlau)  
  Węgorzewo Angerburg 5821 gąbińska węgorzewski (Angerburg)  
  Wielbark Willenberg 2382 olsztyńska szczycieński (Ortelsburg)  
  Wystruć Insterburg 28 902 gąbińska Wystruć-Miasto (Insterburg-Stadt)  
  Zalewo Saalfeld 2587 królewiecka morąski (Mohrungen)  

Największe miasta edytuj

 
Zamek krzyżacki w Królewcu (przed 1900)

Populacja największych miast prowincji w latach 1890 i 1925 oraz ich współczesna przynależność państwowa:

miasto pop. 1890 rejencja
(1890)
pop. 1925 rejencja
(1925)
źródło 2014
1. Królewiec 161,666 królewiecka 279,926 królewiecka [9]  
2. Elbląg [f] 67,878 zachodniopruska [10]  
3. Tylża 24,545 gąbińska 50,834 gąbińska [11]  
4. Wystruć 22,227 gąbińska 39,311 gąbińska [12]  
5. Olsztyn 19,375 królewiecka 38,105 olsztyńska [13]  
6. Memel 19,282 królewiecka [g] [14]  
7. Malbork [f] 21,039 zachodniopruska [15]  
8. Gąbin 12,207 gąbińska 19,002 gąbińska [16]  
9. Ostróda 9,410 królewiecka 16,482 olsztyńska [17]  
10. Ełk 9,981 gąbińska 15,159 olsztyńska [18]  
11. Braniewo 10,351 królewiecka 13,893 królewiecka [19]  
12. Rastembork 7,304 królewiecka 13,859 królewiecka [20]  
13. Kwidzyn [f] 13,721 zachodniopruska [21]  

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Przed 1920 rokiem i po 1939 roku, gdy do Prus należał okręg Kłajpedy, liczba ludności litewskiej była szacowana na 120 tys. [1].
  2. a b c Dane z roku 1907.
  3. Dane z roku 1912.
  4. Dane na dzień 1.05.1939, bez okręgu Kłajpedy.
  5. Klasyfikowani jako Żydzi według ustaw norymberskich.
  6. a b c Wówczas w granicach Prus Zachodnich.
  7. Wówczas w granicach Litwy.

Przypisy edytuj

  1. Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 21.
  2. a b c d Jan Dylik: Ziemie Powracające. Warszawa: Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze, 1942, s. 15–19, seria: Biblioteka Ziem Zachodnich.
  3. a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1880. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1880, s. 1,6,13,15,16.
  4. a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 1,4,8–9,11.
  5. a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 1,5,9,18–19,20.
  6. a b Statistischen Reichsamt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1942. Berlin: Verlag für Sozialpolitik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt, 1942, s. 1,5,9,18–19,20.
  7. Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 58.
  8. Provinz OstpreußenBundesstaaten, Städte und Kolonien des Deutschen Reiches (Kaiserreich), Schiffe der Kaiserlichen Marine, Kronländer und Städte Österreich-Ungarns, Kantone der Schweiz und die Reichseinigungskriege 1864, 1866 und 1870/71 in zeitgenössischen Texten und Bildern., deutsche-schutzgebiete.de, 6 lipca 2017 [dostęp 2022-12-08] (niem.).
  9. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
  10. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
  11. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-06] (niem.).
  12. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-04] (niem.).
  13. Deutsche Verwaltungsgeschichte Ostpreußen, Stadt und Landkreis Allenstein, verwaltungsgeschichte.de:80 [dostęp 2018-07-15] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  14. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-02-12] (niem.).
  15. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-18] (niem.).
  16. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-05] (niem.).
  17. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24] (niem.).
  18. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-10] (niem.).
  19. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-19] (niem.).
  20. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-15] (niem.).
  21. Informationsseite – DENIC eG, verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-06-16] (niem.).

Bibliografia edytuj

  • Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.

Linki zewnętrzne edytuj