Wikipedia

Reszel

miasto w województwie warmińsko-mazurskim

Reszel (niem. Rößel, lit. Rešlius) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie kętrzyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Reszel. Położone jest na Pojezierzu Mrągowskim, nad rzeką Sajną, dopływem Gubra wpadającego do Łyny.

Reszel
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Widok na centrum miasta. Po prawej gotycki zamek.
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

kętrzyński

Gmina

Reszel

Data założenia

1241

Prawa miejskie

1337

Burmistrz

Marek Janiszewski

Powierzchnia

3,82 km²

Wysokość

115 m n.p.m.

Populacja (31.12.2017)
• liczba ludności
• gęstość


4615[1][2]
1208,1 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 89

Kod pocztowy

11-440

Tablice rejestracyjne

NKE

Położenie na mapie gminy Reszel
Mapa konturowa gminy Reszel, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Reszel”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Reszel”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Reszel”
Położenie na mapie powiatu kętrzyńskiego
Mapa konturowa powiatu kętrzyńskiego, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Reszel”
Ziemia54°03′11,69″N 21°09′09,08″E/54,053247 21,152522
TERC (TERYT)

2808054

SIMC

0964979

Urząd miejski
Rynek 24
11-440 Reszel
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Pod względem historycznym Reszel leży na Warmii, na obszarze dawnego pruskiego terytorium Barcji[3]. Miasto z wieloma zabytkami, należące do sieci cittàslow. Według danych z 1 stycznia 2018 Reszel liczył 4615 mieszkańców[1].

Historia edytuj

Osobny artykuł: Reszelskie kalendarium.

Epoka krzyżacka edytuj

W 1241 wojska krzyżackie zdobyły gród pruskiego plemienia Bartów, który w tym czasie nosił staropruską nazwę Resel (Reszel). W miejscu zniszczonego grodu postawiono strażnicę. Prusowie rok później, podczas powstania, odbili gród i utrzymali go przez pięć lat. W 1247 gród został ponownie zajęty przez wojska zakonne. Kolejne umocnienia krzyżackie zostały pobudowane dwa lata później i przetrwały do 1261. W tym roku wybuchło II powstanie pruskie. Załoga krzyżacka sama zniszczyła gród i wycofała się najprawdopodobniej do Braniewa. Powstanie upadło w 1273.

Już w 1243 papież Innocenty IV zlikwidował biskupstwo pruskie i ustanowił na tych ziemiach diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską i sambijską. Na mocy tego postanowienia, dwie trzecie ziem z każdej diecezji miało należeć do zakonu krzyżackiego a jedna trzecia do biskupów. Przez ciągłe walki powstańcze, najazdy jaćwińskie i litewskie, ziemie wokół Reszla wraz ze strażnicą mogły przejść pod panowanie biskupie w 1275. Reszel już w 1254 przypadł biskupowi warmińskiemu – w dokumentach wymieniany jako „castrum Ressel”

W 1300 mieszczanie z Braniewa założyli przy strażnicy osadę handlową. Jej szybki rozwój pozwolił kapitule warmińskiej i wójtowi biskupiemu Henrykowi z Lutr na wystawienie 12 lipca 1337 przywileju lokacyjnego na prawie chełmińskim. Pierwszym sołtysem (burmistrzem) został braniewski mieszczanin Eleus. Miasto budowane było według wcześniej ustalonego planu. Posiada zachowany średniowieczny układ urbanistyczny. W 1372 rozpoczęto budowę murów obronnych z basztami i trzema bramami: Wysoką, Królewiecką i Rybacką. W tym czasie Reszel był trzecim co do wielkości miastem Warmii, po Braniewie i Lidzbarku Warmińskim.

Po bitwie pod Grunwaldem Reszel przeszedł pod panowanie Władysława Jagiełły, ale jeszcze jesienią 1410 przywrócono władzę zakonną. W 1440 Reszel przystąpił do Związku Pruskiego założonego w Kwidzynie, jako jedno z miast założycielskich.

Królestwo Polskie edytuj

 
Akt oddania się stanów pruskich królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i Koronie Królestwa Polskiego, 1454, Archiwum Główne Akt Dawnych

Tajna Rada Związku Pruskiego w dniu 4 lutego 1454 wypowiedziała posłuszeństwo władzom zakonnym. Dwa dni później opanowano większość zamków krzyżackich i biskupich. Obroniły się tylko Malbork, Sztum i Chojnice. Na prośbę Związku Pruskiego w 1454 król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił włączenie regionu, wraz z Reszlem, do Korony Polskiej. Wojska zakonne rok później opanowały Reszel, biskupom warmińskim przekazały miasto dopiero w 1462. Biskup Paweł Legendorf ponownie poddał całą Warmię Polsce w 1464. Przynależność Warmii do Polski potwierdzono w pokoju toruńskim kończącym wojnę trzynastoletnią, Reszel stał się polskim miastem granicznym.

Z Reszlem związany był biskup Fabian Luzjański. Ojciec jego był burgrabią reszelskim. Przyszły biskup porwany został w 1472 przez podjazd krzyżacki z pobliskich Łężan. Krzyżacy pod murami Reszla zażądali poddania miasta, szantażując, że zabiją dziecko, jeśli bramy miasta nie zostaną otwarte. Dowodzący obroną Paweł z Mgowa Legendorf nie poddał zamku mimo próby przekupstwa, a dziecko zostało jednak odbite i obyło się bez otwierania bram miasta[4].

Z inicjatywy bpa Łukasza Watzenrodego (wuja Mikołaja Kopernika) w 1505 rozpoczęto budowę nowych murów obronnych i fortyfikacji miasta, które to umocnienia pomogły obronić miasto w 1520 podczas szturmu wojsk zakonnych. Mieszczanie reszelscy dobrze prosperowali w wieku XV i XVI, ale największy rozkwit nastąpił w okresie baroku. Pracowały tu liczne warsztaty malarskie i złotnicze. Sławni byli rzeźbiarze, m.in. Krzysztof Peucker (1662-1735) oraz rodzina Schmidtów.

Wojny polsko-szwedzkie nie spowodowały zniszczeń. Jezuici, wypędzeni z Braniewa w 1631 przejęli zabudowania klasztorne pozostałe po zakonie augustianów i utworzyli kolegium, w którym wykształciło się prawie 6 tysięcy absolwentów. W szkole kształcili się katolicy i protestanci. Jednym z rektorów (w latach 1670–1673) był Mikołaj Slaski. Kolegium w Reszlu miało mecenasa w królu Janie Kazimierzu, który utworzył fundusz stypendialny dla jego uczniów. Na dobrach żywieckich ulokował 100 tys. zł (odpowiadało to 25% rocznych dochodów dominium warmińskiego), z których 6% rocznie przekazywano do Reszla.

Rozwój miasta i zamożność mieszkańców pozwoliła na wykupienie miasta spod władzy biskupiej w 1655 Reszel w okresie baroku znany był jako miasto artystów. Zamek reszelski był jedną z rezydencji ostatniego biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego. W owym czasie w Reszlu funkcję proboszcza pełnił Marcin Krasicki – brat biskupa.

Zabór pruski edytuj

 
Zamek biskupów warmińskich w XIX w.

Po I rozbiorze Polski Reszel dostał się pod panowanie pruskie. Zamek został przekształcony w więzienie oraz magazyn zboża i spirytusu. W latach 1806 i 1807 dwa kolejne pożary mocno zniszczyły miasto. Prawie całe miasto spłonęło, ocalał m.in. kościół gimnazjalny, jeden z budynków kolegium, wikarówka oraz zamek. By odbudować miasto rozebrano część murów obronnych, zamek został przekazany gminie ewangelickiej. Pomieszczenia w skrzydle południowym zostały przekształcone w zbór. W 1816 r. ukończono budowę ratusza. Kolejne lata to powolny upadek miasta, powodowany m.in. pożarami (w 1841 i 1917). W 1914 r. miasto zajęli Rosjanie. W 1917 spłonęła część kamieniczek przy rynku.

21 sierpnia 1811 w Reszlu miał miejsce ostatni w Królestwie Prus, a także ostatni w Europie przypadek spalenia czarownicy na stosie. Ofiarą była Barbara Zdunk. Oskarżano ją jednak nie tylko o czary, ale przede wszystkim o podpalenie, bowiem w 1807 na zamku miał miejsce pożar, którego przyczyny pozostają niejasne. Proces trwał 3 lata. Sprawa winy budziła kontrowersje, jednak sąd w Królewcu zatwierdził wyrok. Przed spaleniem skazaną uduszono.

W roku 1910 w firmie Friedrich Fest w Reszlu wyprodukowano samolot według projektu inżyniera Bloessa z Kętrzyna. Maszyna była jednopłatowcem z silnikiem o mocy 50 KM.

W Polsce powojennej edytuj

 
Widok na miasto oraz rynek z ratuszem z wieży zamkowej
 
...i z wieży kościoła farnego
 
Jedna z uliczek Starego Miasta

Siły niemieckie zostały wyparte z miasta w 1945 roku przez jednostki II i III Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej[5]. W wyniku II wojny światowej, podczas której miasto nie doznało większych zniszczeń, Reszel został włączony administracyjnie do nowo powstałego województwa olsztyńskiego. 7 maja 1946 zatwierdzono administracyjnie obecną nazwę[6].

Dużą rolę w powojennym odrodzeniu Reszla odegrał przewodniczący Rady Miejskiej (dziś odpowiednik burmistrza) – Wiktor Dzierżanowski[7], za którego krótkiej kadencji powstało m.in. połączenie kolejowe do Sątop (otwarcie 20 lipca 1958). W 1958 r. stał się znany w Polsce z powodu oszczerczego procesu i wyroku więzienia[8][9]. W następnych dziesięcioleciach rozebrano ponad 30 zabytkowych budynków w obrębie starego miasta[potrzebny przypis]. Jeden z dwóch ostatnich dziewiętnastowiecznych spichrzów (ul. Spichrzowa) zburzony został w 1985[potrzebny przypis]. Prace rekonstrukcyjne zamku i historycznej zabudowy miasta rozpoczęły się w 1956, remont generalny zamku został przeprowadzony w latach 1976–1985. W 1969 roku na ul. Bohaterów postawiono Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej[5]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.

Demografia edytuj

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 3,82 km²[10].

Według danych z 31 grudnia 2012 r. miasto miało 4896 mieszkańców[11].

  • Piramida wieku mieszkańców Reszla w 2014 roku[1].


 

Zabytki edytuj

 
Zamek biskupów warmińskich
 
Widok na kościół farny z wieży zamkowej
 
Dawne kolegium jezuickie i kościół pojezuicki
 
Most gotycki
  • Zamek biskupów warmińskich – zbudowany w latach 1350–1401, na planie kwadratu, z dziedzińcem wewnętrznym i krużgankami. Część mieszkalna znajdowała się w skrzydłach południowym i wschodnim, pozostałe boki zamykał mur kurtynowy. W narożniku północno-zachodnim znajduje się wieża obecnie nakryta dachem, wcześniej zwieńczona była blankami. Wieża bramna z zachowanymi do dzisiaj prowadnicami bron znajduje się w zachodniej części zamku. Drewnianą strażnicę krzyżacką wzniesiono już około 1241 r.[12] Przebudowa przeprowadzona w latach 1505–1530 dostosowała umocnienia zamku do broni palnej. Wzniesiono dodatkowy mur obronny z bastejami od strony północnej i zachodniej. Umocnienia zamku połączono z umocnieniami miasta. W 1648 i 1704 zamek został dwukrotnie splądrowany przez wojska szwedzkie. Rozebrano też w tym czasie część murów obronnych. Po I rozbiorze Polski został zamieniony na więzienie. Dwa pożary w pierwszych latach XIX w. spowodowały zniszczenia m.in. wieży głównej. Obiekt został opuszczony na kilkanaście lat. W 1822 przekazano go gminie ewangelickiej, która poczyniła w nim kolejne prace remontowe. Przebudowano skrzydło południowe na zbór, zmieniono elewacje m.in. dobudowano szczyt z sygnaturką. Rozebrano krużganki, a w skrzydle wschodnim umieszczono szkołę. W 1931 dokonano odbudowy wież zamkowych, w salach utworzono muzeum. Gruntowny remont został przeprowadzony w latach 1976–1985. Obecnie w zamku znajduje się hotel, a miejscu dawnej kaplicy ewangelickiej powstała w latach osiemdziesiątych galeria sztuki współczesnej.
  • Kościół farny pw. św. Piotra i Pawła – budowę rozpoczęto w 1348 (lub po 1360[13]), wzmiankowany w dokumentach w 1402 początkowo była to trójnawowa hala bez prezbiterium, z okazała wieżą od strony zachodniej oraz zakrystia i kruchtą od strony północnej. Kościół uległ znacznemu zniszczeniu w pożarze z 1774. Kolejny pożar zniszczył odbudowany kościół w 1806 – spłonęły m.in. obrazy. Kolejna odbudowę poprowadzono pod nadzorem miejscowego architekta – Joachima Sadrozińskiego, który zaprojektował także nowy hełm wieży z latarnią (1837). Wnętrze ponownie wyposażono w latach 1822–1843. Wykonawcami sprzętów byli miejscowi rzemieślnicy: Wilhelm i Karol Ludwig Biereichelowie. W ołtarzu głównym znajduje się obraz patronów kościoła, autorstwa Antoniego Jana Blanka (1785-1844), który był profesorem sztuk pięknych na Uniwersytecie Warszawskim, a pochodził z Warmii. Do 1945 w kościelnym skarbcu przechowywano kilka wartościowych, gotyckich sprzętów liturgicznych, w tym krzyż relikwiarzowy z ok. 1400, relikwiarz św. Piotra z XVI w., kielich ufundowany przez biskupa Łukasza Watzenrodego z ok. 1500. W kościele jest możliwość wejścia na zabytkową wieżę widokową o wysokości 51,2 metra[14]. Można w niej zobaczyć zabytkowy mechanizm zegara (1913) oraz dzwony kościelne.
  • Cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego z XVIII w. (do zmiany tytułu w 1963 – kościół pw. św. Krzyża, zwany także gimnazjalnym)
  • Gotyckie mosty (murowane z cegły) nad Sajną: Rybacki XIV w. (przy nim była miejska Brama Rybacka), Niski oraz trzeci most z XIV w. (w znacznej części obsypany ziemią, który przechodził przez zasypaną fosę biegnącą niegdyś po zachodniej stronie starego miasta. Most ten chroniła Brama Wysoka)[potrzebny przypis]. Prawdopodobnie gotyckie są elementy fundamentów, nad którą była konstrukcja drewniana, aż do przebudowy w XIX wieku w stylu neogotyckim[potrzebny przypis].
  • Fragment murów obronnych z XIV w.
  • Spichlerz o konstrukcji ryglowej z XVIII w.
  • Kolegium pojezuickie z końca XVIII w[15]
  • Klasztor ss. katarzynek (obecnie ss. misjonarek Świętej Rodziny) z pocz. XVII w. przebudowany w XIX w.
  • stara plebania – rezydencja archiprezbitera z XV w.[16], przebudowywana ok. 1700 r., także w XIX w.
  • klasycystyczny ratusz z XIX w.
  • Trakt pielgrzymkowy z Reszla do Świętej Lipki – drogą z Reszla do Świętej Lipki, o długości ok. 6 km, już od XV w. szli pątnicy w „łosierach” do sanktuarium maryjnego. Po hołdzie pruskim trakt łączył katolicką Warmię z protestanckimi Mazurami. W czasach biskupa Krzysztofa Jana Szembeka, w latach 1733–1735, zostały wybudowane po obu stronach traktu barokowe kapliczki różańcowe. Wzdłuż alei rosną lipy. Zarówno kapliczki, jak i lipy wpisane są do rejestru zabytków.

Gospodarka edytuj

W okresie PRL-u w mieście znajdowała się fabryka maszyn dla leśnictwa[17].

Sport edytuj

W mieście działa klub piłkarski Orlęta Reszel.

Wspólnoty wyznaniowe edytuj

 
Cerkiew greckokatolicka Przemienienia Pańskiego

Współpraca międzynarodowa edytuj

 
Ratusz w Reszlu

Miasta i gminy partnerskie:

Przynależność do Cittàslow edytuj

Reszel jest pierwszym w Polsce miastem, które przystąpiło do Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast Cittàslow. Rada Miejska uchwaliła decyzję w 2004 r. 15 listopada 2005 r. na zamku w Reszlu został podpisany list intencyjny dotyczący utworzenia krajowej sieci miast Cittaslow. Sygnatariuszami listu zostali ze strony polskiej: Marszałek Województwa Warmińsko-Mazurskiego oraz Burmistrzowie Miast i Gmin z Warmii: Reszla, Lidzbarka Warmińskiego, Biskupca i Bisztynka, a ze strony Międzynarodowej Sieci Miast Cittaslow Przewodniczący Roberto Angelucci. W roku 2009 Stowarzyszenie Kulturalne w Reszlu wspólnie z Biurem Polityki Jakości Urzędu Marszałkowskiego w Olsztynie zorganizowało I Festyn Miast Cittaslow, na którym odbyła się konferencja naukowa oraz impreza festynowa z udziałem miast członków krajowej sieci Cittaslow. Kolejny festyn odbył się w Reszlu w roku 2010. W roku 2011 festyn organizowany był Lidzbarku Warmińskim połączony ze Zgromadzeniem Międzynarodowym Miast Sieci Cittaslow.

Transport edytuj

 
Dworzec kolejowy (nieczynny)

Przez miasto przechodzą drogi:

W mieście znajduje się stacja kolejowa, obecnie nieczynna.

Honorowi obywatele Reszla edytuj

  • Paul von Hindenburg – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (1915)
  • Izabella Sikorska Ulfik – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2002)
  • Kazimierz Górski – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2002)
  • Franciszek Andrzej Bobola Starowieyski – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2007)
  • Maria Pier-Bohne – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2012)
  • Alfons Siemetzki – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2012)
  • Stanislav Brada – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2012)

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c Reszel w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
  3. ↑ Dorota Kaczyńska, Łukasz Musiaka: Zabytkowe formy morfologiczne i układ przestrzenny małego miasta jako walor turystyczny. Przykład Reszla. dspace.uni.lodz.pl, 01 2010. [dostęp 2022-09-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-17)]. (pol.).
  4. ↑ Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8, s. 148.
  5. ↑ a b Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 483.
  6. ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
  7. ↑ Jolanta Grzyb: Wiktor Dzierżanowski. miastoreszel.home.pl. [dostęp 2017-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-04)].
  8. ↑ Leon Jankowski, Reszel – miasto człowieka z fantazją; [w:] „Głos Robotniczy” [Łódź], 3.01.1959, nr 2, s. 3.
  9. ↑ Zdzisław Antos, Mularczyk Andrzej, Don Kichot na etacie; [w:] „Świat”, 1958.
  10. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2011-08-10. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507. 
  11. ↑ GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2014-02-16]. (pol.).
  12. ↑ Ostatnia czarownica Europy. Dziennik Polski, 25 kwietnia 2009. [dostęp 2009-05-07]. (pol.).
  13. ↑ Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. „Remix”, Olsztyn.
  14. ↑ Reszel – Inne zabytki Reszla: Kościół z XIV wieku oraz wieża widokowa. [dostęp 2013-02-05].
  15. ↑ Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 141–142.
  16. ↑ Matern G.,Die Pfarkirche SS. Petri und Pauli zu Rössel, Königsberg 1930.
  17. ↑ Praca zbiorowa: Mały przewodnik po Polsce hasło „Reszel”. Warszawa: 1980, s. 246.
  18. ↑ Parafie [online], cerkiew.eu [dostęp 2022-10-12].
  19. ↑ Reszel. Świętych Apostołów Piotra i Pawła [online], archwarmia.pl [dostęp 2022-10-12].

Bibliografia edytuj

  • Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. „Remix”, Olsztyn 1993.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Reszel&oldid=73408630”