Pisz
Pisz (dawniej Jańsbork albo Jansbork[3], niem. Johannisburg, prus. Pīsis) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pisz, położone na Mazurach, w południowo-wschodniej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, nad jeziorem Roś i nad wypływającą z niego rzeką Pisą. Miasto otacza Puszcza Piska. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. suwalskiego.
| ||||
| ||||
![]() Plac Daszyńskiego z Ratuszem | ||||
| ||||
Państwo | ![]() | |||
Województwo | ![]() | |||
Powiat | piski | |||
Gmina | Pisz | |||
Data założenia | 1367 | |||
Prawa miejskie | 1645 | |||
Burmistrz | Andrzej Janusz Szymborski | |||
Powierzchnia | 10,08 km² | |||
Wysokość | ok. 115 m n.p.m. | |||
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość |
19 386[1][2] 1923,2 os./km² | |||
Strefa numeracyjna | 87 | |||
Kod pocztowy | 12-200 | |||
Tablice rejestracyjne | NPI | |||
Położenie na mapie gminy Pisz ![]() | ||||
Położenie na mapie Polski ![]() | ||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego ![]() | ||||
Położenie na mapie powiatu piskiego ![]() | ||||
![]() | ||||
TERC (TERYT) | 2816034 | |||
SIMC | 0977835 | |||
Urząd miejski ul. Gizewiusza 512-200 Pisz | ||||
Strona internetowa |
Według danych z 1 stycznia 2018 Pisz liczył 19 386 mieszkańców a powierzchnia miasta wynosiła 10,01 km²[4].
Gmina Pisz jest największą obszarowo gminą w Polsce – 634 km². Około 2/3 jeziora Śniardwy leży w jej granicach.
HistoriaEdytuj
- ok. 160 – informacja o Galindach w pracy geografa z Aleksandrii Klaudiusza Ptolemeusza
- 1254 – Papież Innocenty IV nadał Galindię we władanie książętom mazowieckim
- 1255 – Książę kujawski Kazimierz zrzekł się Galindii na rzecz Zakonu krzyżackiego
- 1343 – częściowe wytyczenie granicy z Mazowszem
- 1344/1345 – wzniesienie zamku obronnego na prawym brzegu rzeki Pisy,
- 1361 – oblężenie i spalenie zamku przez księcia litewskiego Kiejstuta,
- 1366 – ponowny szturm i zburzenie zamku przez Litwinów,
- 1367 – Komtur bałgijski Ulryk Fricke nadał prawa bartne osadzie przy zamku Johannisburg
- 1379 – Ziemię Piską odwiedził Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Winrich von Kniprode
- 1422 – początek planowego osadnictwa na terenie powiatu piskiego; Pisz powstał jako osada bartnicza, funkcjonująca jako wieś zagrodnicza, zasiedlona wolnymi pruskimi, posiadającymi prawo bartnictwa, rybołówstwa i myślistwa. Na początku XV w. (1424) pojawiła się w dokumentach wzmianka o sołtysie, co wskazywałoby na funkcjonująca już wieś. Wspomniany sołtys wymieniany jest także jako starosta bartny w 1450 r. Prawdopodobnie w tym czasie w pobliżu zamku funkcjonowały już karczmy i kramy rzemieślnicze.
- 1449 – Potwierdzone istnienie kościoła i szkoły, budowa mostu zwodzonego na Pisie,
- 1451 – pobyt w Piszu wielkiego mistrza Ludwika von Erlichshausena; nieudana próba lokacji miasta. Przywilej lokacyjny nadawał 200 łanów na prawie chełmińskim, a sołtysem i zasadźca jednocześnie był niejaki Wawrzyniec Allwun i otrzymał 30 łanów i trzy parcele w mieście. Na utrzymanie plebana wyznaczono 10 łanów. Mieszkańcy lokowanego miasta otrzymali 110 łanów wolnych od obciążeń oraz 50 łanów czynszowych, dla których wyznaczono 10 lat wolnizny. Wojna trzynastoletnia uniemożliwiła zasiedlenie miasta i nadanej ziemi.
- 1455 – powstanie chłopskie podczas wojny trzynastoletniej, zajęcie zamku piskiego przez powstańców
- 1466 – Pisz zostaje lennem Korony Królestwa Polskiego
- 1519–1521 – ostatnia wojna polsko-krzyżacka; zajęcie zamku przez oddział polski pod dowództwem Jerzego Talfusa,
- 1525 – Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego; początki luteranizmu na Mazurach,
- 1639 – pobyt w Piszu króla polskiego Władysława IV Wazy,
- 1645 – Pisz otrzymał prawa miejskie nadane przez elektora Fryderyka Wilhelma,
- 1656–1657 – częściowe zniszczenie ziemi piskiej przez Tatarów w okresie potopu szwedzkiego,
- 1658 – osiedlenie braci polskich na Ziemi Piskiej,
- 1665 – synod braci polskich w Kotle,
- 1694 – pożar Pisza,
- 1697–1698 – rozbudowa zamku
- 1698 – konferencja na zamku piskim króla Polski Augusta II Mocnego i elektora brandenburskiego Fryderyka I Hohenzollerna. Podczas „wielkich łowów” towarzyszących wizycie padły ostatnie żubry w Puszczy Piskiej,
- 1709–1711 – epidemia dżumy (w Piszu zostało przy życiu 14 mieszkańców),
- 1709 i 1734 – pobyt w Piszu króla Stanisława Leszczyńskiego,
- 1794 – działania wojenne związane z powstaniem kościuszkowskim,
- 1798 – rozpoczęto prace przy uspławnianiu rzeki Pisy
- 1803 – rozwiązanie zboru ariańskiego w Kosinowie,
- 1805 – powstanie zakładu hutniczego przerobu rudy darniowej w Wądołku (działał do 1889),
- 1806–1813 – przemarsze wojsk francuskich i rosyjskich w epoce napoleońskiej,
- 1809–1814 – okres wojen napoleońskich (ograbienie miasta i okolic),
- 1813 – pobyt w Piszu cara Aleksandra I,
- 1814 – uruchomienie żeglugi z Pisza do Rynu i Gdańska,
- 1818 – Pisz został siedzibą powiatu,
- 1830 – organizowanie się ochotniczych oddziałów wojskowych na terenie ziemi piskiej wspierających powstanie listopadowe w Polsce,
- 1843 – odbudowa zniszczonego kościoła w Piszu,
- 1856 – powstanie w Piszu straży pożarnej,
- 1863 – udział mieszkańców ziemi piskiej w powstaniu styczniowym,
- 1884–1885 – połączenie kolejowe Pisza z Olsztynem i Ełkiem,
- 1890 – powiat piski zamieszkiwało 48 747 osób, w tym 37 tys. Polaków[5], co stanowiło 76% populacji
- 1900 – budowa ratusza,
- 1901 – w parafii piskiej mieszkało 5000 Polaków i 3800 Niemców,
- 1903 – oddanie do użytku cegielni silikatowej,
- 1905 – budowa linii kolejowej Pisz – Orzysz,
- 1907 – założenie wodociągu i gazowni, budowa wieży ciśnień,
- 1908 – otwarcie szpitala powiatowego; budowa linii kolejowej Pisz – Dłutowo,
- 1910 – w powiecie piskim 33.344 osoby zadeklarowały jako ojczysty język polski, zaś 16 379 osób – język niemiecki,
- 1913 – powstanie rzeźni miejskiej,
- 1914 i 1915 – dwukrotna okupacja Pisza przez Rosjan podczas I wojny światowej,
- 1920 – plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu; w powiecie piskim za Niemcami pada 33.817 głosów, za Polską – jedynie 14
- 1925 – zbudowanie podstacji elektrowni,
- 1933 – przeprowadzenie generalnego remontu kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela,
- 1939 – budowa schronów wojskowych, w tym pierwszego na świecie schronu biernego typu regelbau 502,
- 24/25 I 1945 – zajęcie Pisza przez żołnierzy Armii Czerwonej z 307 dywizji piechoty dowodzonej przez generała majora B. Dołmatowa; zniszczenie zabudowy miasta w niemal 70%
- 1945
- przyłączenie miasta do Polski, wysiedlenie ludności uznanej za niepolską,
- przeniesienie siedziby starostwa z Białej Piskiej do Pisza,
- otwarcie szkoły podstawowej,
- uruchomienie elektrowni i poczty,
- powołanie Urzędu Ziemskiego,
- powołanie spisu powszechnego (w powiecie mieszkało 700 osób),
- powstał PSS „Osadnik w Piszu”,
- 1946
- powołano Powiatową Radę Narodową,
- administracyjnie zatwierdzono nazwę Pisz[6],
- 1948 – uruchomiono Piskie Zakłady Przemysłu Sklejek,
- 1960 – oddano do użytku budynek Domu Kultury w Piszu,
- 1969 – powstało Muzeum Ziemi Piskiej,
- 1975 – na skutek reformy administracyjnej w Polsce powiat Pisz został zlikwidowany,
- 1987 – w Turnieju Miast Pisz przegrał ze Słubicami,
- 1989 – pierwsze demokratyczne wybory do samorządu gminnego. Burmistrzem Pisza zostaje Andrzej Wróblewski. W następnych latach (do 2002) urząd ten piastuje Janusz Puchalski,
- 1995 – ukazał się pierwszy numer nowej edycji czasopisma popularno-naukowego „Znad Pisy”,
- 1998 – podpisanie porozumienia o partnerstwie między Piszem a powiatem Schleswig-Flensburg;
- 1999 – po reformie administracyjnej ponowne powołanie starostwa powiatowego. Starostą zostaje Marek Konopka,
- 2000 – Radosław Sobczak z Pisza zakwalifikował się jako jedyny Polak do finału Konkursu Chopinowskiego,
- 2002 – 4 lipca nad Puszczą Piską przechodzi największy w historii huragan. W samym tylko Nadleśnictwie Pisz w ciągu 15 minut uszkodzonych zostaje 12 tys. ha lasów,
- 2004 – uruchomienie ekologicznej ciepłowni dla miasta Pisz. Jest to największa tego rodzaju ciepłownia w Polsce, która wykorzystuje tylko odnawialne źródła energii – biomasę. Inwestycja współfinansowana przez EkoFundusz.
- 2009 – 26 czerwca nastąpiło otwarcie nowego mostu nad Pisą w celu zmiany przebiegu obu dróg krajowych przez miasto (nr 58 i 63; obecnie ul. Mecenasa Andrzeja Stefana Mireckiego)[7].
- 2019 – zakończenie remontu linii kolejowej nr 219, w tym przebudowa stacji Pisz, wymiana przęsła mostu nad Pisą i budowa przystanku osobowego Pisz Wschodni.
ZabytkiEdytuj
- Kościół św. Jana Chrzciciela – zabytkowy kościół (do 1945 świątynia ewangelicka), którego najstarszy element, wieża, pochodzi z 1694. Ściany z ryglówki wzniesione w 1737. Wieża murowana i otynkowana; składa się z trzech kondygnacji z otworem wejściowym na osi, zamykającym się półkoliście. Dach wieży, namiotowy, przechodzi w latarnię ośmioboczną. Na niej znajduje się zegar, a od 1739 krzyż. Hełm wieży pochodzi z czasów późniejszych. Sam kościół, wzniesiony w ostatnich latach XVII wieku, został przebudowany w 1843. We wnętrzu kościoła zachował się ołtarz główny z okresu późnego renesansu, odnowiony w 1696 oraz barokowa ambona pochodząca z 1701. Z XVII wieku pochodzą: krucyfiks drewniany, polichromowany, polichromowany pelikan oraz chrzcielnica
- Ratusz – neogotycki ratusz z 1900 wzniesiony za pieniądze pochodzące z kontrybucji po wygranej wojnie z Francją w 1871. Mieszczą się w nim między innymi Muzeum Ziemi Piskiej, Starostwo Powiatowe i Urząd Stanu Cywilnego
- Pozostałości zamku – fragmenty muru oraz fundamenty byłego zamku krzyżackiego przy ul. Gizewiusza
- Miejska zabudowa mieszkalna:
- Trzy domy w stylu barokowym:
- Dom Królewski – parterowy dom z XVIII w. przy ul. Rybackiej 8, którego nazwa nawiązuje do rzekomego pobytu króla Polski Augusta II Mocnego[8]
- dwa piętrowe domy przy ul. Lipowej 5 i 22 (stara numeracja) z XIX wieku. Wszystkie są murowane, otynkowane, założone na planie prostokąta, dwudzielne
- Domy przy ul. Rybackiej oznaczone numerami: 9, 12, 13, 15, 16, 17, 18 i 30 pochodzące z I. połowy XIX wieku. Wszystkie są parterowe, murowane, tynkowane, założone na planie prostokąta
- Przy placu Daszyńskiego, z bogatej niegdyś secesyjnej zabudowy miasta pozostały jedynie dwa zabytkowe budynki (nr 8 i 14).
- Trzy domy w stylu barokowym:
- Baszta – neogotycki budynek dawnej słodowni nieistniejącego już browaru[9] z końca XIX wieku. Mieści się na zapleczu ratusza
- Nieczynna komunalna wieża ciśnień z 1907
- Kolejowa wieża ciśnień z 1919
- Kamienna Baba – pamiątka pozostawiona przez Prusów, odnaleziona w pobliskich Wejsunach w 1872. Obelisk z różowawego głazu (140 cm wys.), z niewyraźnie zarysowaną twarzą, przedstawia prawdopodobnie jakiegoś staropruskiego boga
- Budynek przemysłowo-magazynowy z przełomu XIX/XX w.
- Zespół ośmiu niemieckich schronów wojskowych wybudowanych w latach 1939-1944, w tym jedyny w Polsce schron bierny typu Regelbau 502 – główny schron zespołu, odnowiony, zawierający ekspozycję militarno-historyczną. Ponadto na kompleks składają się także odnowiony schron bojowy CKM i działa przeciwpancernego oraz sześć nieodnowionych schronów – bojowych i biernych. Kompleks tworzy trasę historyczną „Piska Pozycja Ryglowa” i jest dostępny do bezpłatnego zwiedzania
Zabytkowa ul. Dworcowa wykonana z kostki bazaltowej
Wspólnoty wyznanioweEdytuj
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
- Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
- Kościół rzymskokatolicki:
- Kościół Zielonoświątkowy:
- Zbór w Piszu
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Pisz (Sala Królestwa ul. Warszawska 46)[10][11].
DemografiaEdytuj
Według danych z 31 grudnia 2010 miasto miało 19 439 mieszkańców[12].
Liczba mieszkańców w latach
- Piramida wieku mieszkańców Pisza w 2014 roku[1].
TransportEdytuj
Na terenie miasta znajduje się dworzec kolejowy Pisz. Oprócz tego zbudowano w 2019 r. nowy przystanek osobowy Pisz Wschodni[13], który zlokalizowany jest w pobliżu Osiedla Wschód.
W mieście znajduje się dworzec autobusowy, z którego można dojechać do Olsztyna, Gdańska, Białegostoku, Ełku i Warszawy.
W Piszu funkcjonuje komunikacja miejska, która obsługuje miasto i pobliskie miejscowości, m.in. Karwik czy Snopki[14].
SportEdytuj
Klub piłkarski Mazur Pisz. Aktualnie występuje w klasie okręgowej, w I grupie warmińsko-mazurskiej.
- Pełna nazwa: klub sportowy Mazur Pisz
- Rok założenia: 1951[potrzebny przypis]
- Barwy: zielono-niebiesko-czerwone
- Stadion: stadion miejski w Piszu
- pojemność: 2000[potrzebny przypis]
- wymiary boiska: 103 m x 67 m[potrzebny przypis]
Klub koszykarski TSK Roś.
- Pełna nazwa : TSK Roś Pisz
- Rok założenia : 1996[potrzebny przypis]
- *Barwy : pomarańczowy
Sekcja MMA i brazylijskiego Jiu-Jitsu – ALLIANCE TEAM
Współpraca międzynarodowaEdytuj
Miasta i gminy partnerskie[16]:
Urodzeni w PiszuEdytuj
- Jerzy Krzysztof Pisański (XVIII w.), uczony, autor pierwszej historii Prus
- Gustaw Gizewiusz (XIX w.), działacz mazurski, autor głośnej pracy „Polska kwestia językowa w Prusach”, współredaktor dwóch gazet wychodzących w języku polskim na Mazurach
- Marek Szczech – piłkarz, reprezentant Polski, zmarł w 2003
- Zbigniew Włodkowski (ur. 30 kwietnia 1961 w Piszu) – polski polityk (PSL), nauczyciel i samorządowiec, poseł na Sejm V kadencji, od 28 listopada 2007 podsekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej.
- Jerzy Małecki (ur. 23 kwietnia 1972 w Piszu) – polski polityk (PiS), bankowiec i samorządowiec, poseł na Sejm VIII kadencji, wcześniej wieloletni radny powiatu piskiego.
- Iga Grzywacka – polska aktorka teatralno-musicalowa i wokalistka, a także I Wicemiss Podlasia 2011 oraz półfinalistka Miss Polski 2011.
- Marianne Strobl-Hold (ur. 15 maja 1933 r. Marianne Weiss w Johannisburgu, Prusy Wschodnie (obecnie Pisz, Polska), † 11 września 1994 r. W Lugano) była niemiecką aktorką.
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b Pisz w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
- ↑ Dz.U. 1945 nr 33 poz. 196
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.
- ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Ostpreußen, Kreis Johannisburg, verwaltungsgeschichte.de:80 [dostęp 2018-07-15] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-23] .
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
- ↑ Nowy most nad Pisą i przebudowa dróg w Piszu. 2009-06-26. [dostęp 2010-06-24].
- ↑ Dom Królewski Pisz, pisz.info.pl [dostęp 2019-01-27] (pol.).
- ↑ Bildarchiv Ostpreußen (niem.). Bild-Id 35566 [dostęp 2013-01-09].
- ↑ Andrzej Kopiczko, Panorama wyznaniowa województwa olsztyńskiego po II wojnie światowej, ss. 63, 64
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-19] .
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2011-06-10. ISSN 1734-6118.
- ↑ Modernizacja linii kolejowej - umowa podpisana, pisz.wm.pl [dostęp 2018-07-01] .
- ↑ Pisz - Portal Miejski: Komunikacja miejska, pisz.pl [dostęp 2018-07-01] (ang.).
- ↑ profil ALLIANCE TEAM PISZ na facebook
- ↑ samorządy partnerskie (pol.). [dostęp 2011-11-08].
BibliografiaEdytuj
- Grzegorz Białuński: Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie). Olsztyn, OBN, 2002, 237 str., ISBN 83-87643-97-1, ISSN 0585-3893
Linki zewnętrzneEdytuj
- Strona internetowa miasta Pisz
- Jańsbork, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 436 .