Wikipedia

Kawaleria Narodowa

Kawaleria Narodowa – formacja polskiej jazdy autoramentu narodowego powstałej w XVIII wieku na bazie starszych formacji jazdy, takich jak husaria i pancerni (pozostałych po konfederacji barskiej).

Rotmistrz Kawalerii Narodowej (1792)
Kawaleria Narodowa w czasie insurekcji kościuszkowskiej
Proporzec szwadronowy jednej z brygad Kawalerii Narodowej

Historia

edytuj

W 1775 roku uchwałą Sejmu rozwiązano husarię, jako formację bojową, a istniejące oddziały husarii i pancernych, pozbawione uzbrojenia ochronnego, zostały przekształcone w Kawalerię Narodową. Zanikła wraz z upadkiem I Rzeczypospolitej, by posłużyć m.in. jako wzór umundurowania w okresie późniejszym (np. kawaleria Legionów, a także pierwowzór munduru ułańskiego).

Organizacja

edytuj

Kawalerię Narodową formalnie powołano decyzją rozbiorowego sejmu warszawskiego w 1775 roku. Liczba czterech nowo tworzonych brygad KN wskazuje, iż brygady miały wejść po jednej do każdej z nowo utworzonych dywizji ogólnowojskowych. Faktyczną jej organizację rozpoczęto dopiero z końcem 1776 roku. Jedynie organizacja brygady KN w nowej Dywizji Wielkopolskiej została wcześniej rozpoczęta przez Jana Lipskiego, który to komenderował nią już od 12 stycznia 1776 roku. Zgodnie z etatem brygada KN miała liczyć po 737 „głów”, podzielonych na sześć szwadronów po cztery chorągwie każdy[1].

Aby osiągnąć przewidzianą etatem liczbę 96 chorągwi, należało do istniejących faktycznie 85 chorągwi husarskich i pancernych dodać 11 kolejnych[a]. Departament Wojskowy polecił skompletować 8 chorągwi i utworzyć trzy nowe[b][1].

Początkowo utworzono brygady Kawalerii Narodowej w Koronie i na Litwie, powołując 3 brygady Ukraińskie, jedną Wielkopolską i 2 Litewskie, związane z podziałem na chorągwie, niemniej nadal zwyczajowo rozróżniało się chorągwie pancerne i husarskie. Podział ten obowiązywał też początkowo w mundurach, dopiero pierwsze przepisy ujednolicające ukazały się w 1785 roku (już po konfederacji barskiej). Ze starej organizacji zachował się też podział na towarzyszy i pocztowych, co widoczne było nie tylko w umundurowaniu.

Początkowo Dywizji Małopolskiej nie przydzielono brygady KN. Już w kwietniu 1777 roku przesunięto dwie chorągwie z 3 Brygady w Dywizji Ukraińskiej i Podolskiej, aby docelowo wyodrębnić ich 12, tworząc półbrygadę w Dywizji Małopolskiej pod dowództwem Józefa Golejewskiego[2]. Lustracją przeprowadzona w 1778 roku wykazała, że stan etatowy brygad wynosi 2948 żołnierzy, a faktyczny 1936 zorganizowanych w 96 chorągwiach[2].

Rozkazem z dnia 12 listopada 1788 roku podwyższono stany liczbowe wszystkich 96 Koronnych chorągwi Kawalerii Narodowej z 35 szabel do 150, przez co siła każdej z brygad miała wynosić teraz 3600 szabel (wobec poprzednich 867) z podziałem na 24 szwadrony (dawniej chorągwie). W ramach tego rozkazu zlikwidowano także jazdę obcego autoramentu, z 3 pułków dragonii tworząc Pułki Straży Przedniej w ramach Jazdy Narodowej.

30 listopada 1789 roku Sejm nakazał podzielić 4 tak rozbudowane koronne brygady kawalerii (trzy Ukraińskie i Wielkopolską) na 8 z podziałem na 12 szwadronów. Według regulaminu z 30 kwietnia 1790 roku szwadron Kawalerii Narodowej dzieli się na 4 cugi: 1-y z 32 towarzyszy i 3 po 32 pocztowych (razem 32 towarzyszy i 96 pocztowych), zaś szwadron straży przedniej składa się z 2 cugów towarzyskich po 29 koni i 2 cugów pocztowych po 29 koni (razem 58 towarzyszy i 58 pocztowych).

Prowadzący lustrację kawalerii narodowej w 1791 roku pisarz polny koronny Kazimierz Rzewuski podsumował ją następująco[3]:

Wyznać szczerze muszę, że nierównie więcej wróżyłem dla narodu korzyści z tego dystyngowanego wojska (t.j. kawaleryi narodowej), gdym nie miał tyle sposobności z bliska mu się przypatrzyć; ale teraz śmiało to powiem, że gdy w tym składzie, urządzeniu, formacyi i niedozorze zostanie nasza kawalerya, zamiast pożytku z niej spodziewanego, ciężarem się tylko stanie krajowi..

W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku siły powstańcze liczyły 12 brygad kawalerii narodowej, 2 regimenty gwardii konnej i 16 pułków straży przedniej, choć przy niepełnych stanach liczebnych.

Struktura organizacyjna brygady kawalerii narodowej

edytuj

Nowy etat brygady wprowadzony 8 października 1789 roku dla stutysięcznego etatu wojska Obojga Narodów wyglądał następująco[4]:

Sztab wyższy:

  • brygadier-komendant (1)
  • vicebrygadier (1)
  • majorowie (3)

Razem: 5
Sztab średni i niższy:

  • kwatermistrz (1)
  • audytor (1)
  • adiutanci (2)
  • kapelan (1)
  • sztabsfelczer (1)
  • sztabsfurier (1)
  • paukier (1)
  • sztabstrembacz (1)
  • wagenmajster (1)
  • profos (1)
  • konował (1)
  • puszkarz (1)
  • podprofos (1)

Razem: 14
Chorągwie:

  • rotmistrzowie (12) (bez gaży)
  • porucznicy (12)
  • podporucznicy (12)
  • chorążowie (12)
  • namiestnicy (48)
  • namiestnicy sztandarowi (12)
  • wachmistrze (12)
  • furierzy (12)
  • kaprale (12)
  • trębacze (24)
  • felczerzy (12)
  • kowale (12)
  • siodlarze (12)
  • towarzysze (768)
  • szeregowi (768)

Razem: 1800
Ogółem: 1819

Umundurowanie

edytuj
 
Towarzysz 1 Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, mundur według ordynansu z 1790

W 1746 roku hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł wydał uniwersał, ustalający mundury dla formacji husarskich i pancernych[c], zarówno koronnych i litewskich. Wzór ten praktycznie obowiązywał aż do 1785 roku, po drobnych zmianach w okresie konfederacji barskiej[d]. I tak:

  • chorągwie husarskie:
  • chorągwie pancerne:
    • koronne: czapki i kontusze granatowe z karmazynowymi kołnierzami oraz wyłogami, a także srebrnymi guzikami
    • litewskie: czapki i kontusze granatowe z karmazynowymi kołnierzami oraz wyłogami, a także złotymi guzikami.

W 1785 roku Departament Wojskowy ustalił wygląd munduru dla: pocztowego, towarzysza, oficera, audytora, kwatermistrza, trębacza, paukiera, profosa i podprofosa, felczera oraz rzemieślników: siodlarza, konowała, kowala, puszkarza. Przepisy te ustalały rząd koński i ujednolicały umundurowanie, i tak karmazynowe rogatywki pochodzą z munduru husarskiego, a granatowe kurtki z munduru chorągwi pancernych.

11 marca 1791 roku Departament Wojskowy wydał nowy przepis dla oddziałów Kawalerii Narodowej i Pułków Straży Przedniej, gdzie zubożono ozdoby munduru (obniżając jego koszt), lecz utrzymano podział na pocztowych i towarzyszy (pocztowi nosili na głowie giwery, towarzysze – rogatywki). Zmieniono także: proporcje nakryć głowy, towarzyszom spodnie z karmazynowych z podwójną białą listwą[e] na granatowe z karmazynowymi listwami, wymieniono ładownice na mniej ozdobne, zniesiono orły i frędzle na czaprakach towarzyszy i oficerów[f], pocztowi dostali wygodne czapraki kryte czarnym baranim futrem i inne drobne zmiany.

Niemniej przepis powyższy nie został wprowadzony z dnia na dzień i ze źródeł ikonograficznych wynika, że zarówno w bitwach w 1792 i w 1794 roku część żołnierzy donaszała stare sorty mundurowe.

Brygady koronne Kawalerii Narodowej

edytuj

Brygady litewskie Kawalerii Narodowej

edytuj

Ważniejsze bitwy

edytuj
 
Szkic bitwy pod Zieleńcami, 18 czerwca 1792
 
Aleksander Orłowski, „Kawaleria narodowa i polscy kanonierzy broniący umocnień przed piechotą rosyjską w 1794 roku” (w centrum obrazu pocztowy Kawalerii Narodowej)

Ważniejsze bitwy, w których brały udział oddziały Kawalerii Narodowej:

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Sejm niemy w 1717 roku ustalił liczbę chorągwi autoramentu polskiego na 16 husarskich i 77 pancernych, ale z tej liczby 8 chorągwi znajdowało się w „stanie nie podniesionym” → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 48.
  2. ↑ Wielehowski twierdzi, że miano powołać 1 nową, a 2 pozostałe przenieść z redukowanych pułków przedniej straży. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 48.
  3. ↑ Podział ustalony w okresie, gdy husaria używała jeszcze uzbrojenia ochronnego.
  4. ↑ Skrócono kontusz zastępując go kurtką.
  5. ↑ Lampasy.
  6. ↑ Widoczne później na czaprakach ułanów napoleońskich.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 48.
  2. ↑ a b Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 49.
  3. ↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 61.
  4. ↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 51.

Bibliografia

edytuj
  • Szymon Kobyliński: „Gawędy o broni i mundurze”, Warszawa 1984

Linki zewnętrzne

edytuj
  • Brygada I Kawalerii Narodowej „Rekonstrukcja munduru towarzysza Kawalerii Narodowej Koronnej z lat 1791–1794” Piotr M. Zalewski, Militaria i fakty.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kawaleria_Narodowa&oldid=76368254”