Kawaleria Narodowa

Towarzysz 1 Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, mundur według ordynansu z 1790

Proporzec szwadronowy jednej z brygad Kawalerii Narodowej

Aleksander Orłowski, „Kawaleria narodowa i polscy kanonierzy broniący umocnień przed piechotą rosyjską w 1794 roku” (w centrum obrazu pocztowy Kawalerii Narodowej)

Kawaleria Narodowa w czasie insurekcji kościuszkowskiej

Towarzysz Kawalerii Narodowej z brygad Koronnych, czapka nowego typu

Kawaleria Narodowa – formacja polskiej jazdy narodowego autoramentu, powstałej w XVIII wieku na bazie starszych formacji jazdy jak husaria i pancerni (pozostałych po konfederacji barskiej).

Historia

W 1775, uchwałą Sejmu rozwiązano husarię, jako formację bojową, a istniejące oddziały husarii i pancernych, pozbawione uzbrojenia ochronnego, zostały przekształcone w Kawalerię Narodową. Zanikła wraz z upadkiem I Rzeczypospolitej, by posłużyć m.in. jako wzór umundurowania w okresie późniejszym (np. kawaleria Legionów, a także pierwowzór munduru ułańskiego).

Organizacja

Kawalerię Narodową formalnie powołano decyzją rozbiorowego sejmu warszawskiego w 1775 roku. Liczba czterech nowo tworzonych brygad KN wskazuje, iż brygady miały wejść po jednej do każdej z nowo utworzonych dywizji ogólnowojskowych. Faktyczną jej organizację rozpoczęto dopiero z końcem 1776 roku. Jedynie organizacja brygady KN w nowej Dywizji Wielkopolskiej została wcześniej rozpoczęta przez Jana Lipskiego, który to komenderował nią już od 12 stycznia 1776 roku. Zgodnie z etatem brygada KN miała liczyć po 737 „głów”, podzielonych na sześć szwadronów po cztery chorągwie każdy.

Aby osiągnąć przewidzianą etatem ilość 96 chorągwi, należało do istniejących faktycznie 85 chorągwi husarskich i pancernych dodać 11 kolejnych. Departament Wojskowy polecił skompletować 8 chorągwi i utworzyć trzy nowe.

Początkowo utworzono brygady Kawalerii Narodowej w Koronie i na Litwie, powołując 3 brygady Ukraińskie, jedną Wielkopolską i 2 Litewskie, związane z podziałem na chorągwie, niemniej nadal zwyczajowo rozróżniało się chorągwie pancerne i husarskie. Podział ten obowiązywał też początkowo w mundurach, dopiero pierwsze przepisy ujednolicające ukazały się w 1785 (już po konfederacji barskiej). Ze starej organizacji zachował się też podział na towarzyszy i pocztowych, co widoczne było nie tylko w umundurowaniu.

Początkowo Dywizji Małopolskiej nie przydzielono brygady KN. Już w kwietniu 1777 roku przesunięto dwie chorągwie z 3 Brygady w Dywizji Ukraińskiej i Podolskiej, aby docelowo wyodrębnić ich 12, tworząc półbrygadę w Dywizji Małopolskiej pod dowództwem Józefa Golejewskiego. Lustracją przeprowadzona w 1778 roku wykazała, że stan etatowy brygad wynosi 2948 żołnierzy, a faktyczny 1936 zorganizowanych w 96 chorągwiach.

Rozkazem z dnia 12 listopada 1788 podwyższono stany liczbowe wszystkich 96 Koronnych chorągwi Kawalerii Narodowej z 35 szabel do 150, przez co siła każdej z brygad miała wynosić teraz 3600 szabel (wobec poprzednich 867) z podziałem na 24 szwadrony (dawniej chorągwie). W ramach tego rozkazu zlikwidowano także jazdę obcego autoramentu, z 3 pułków dragonii tworząc Pułki Straży Przedniej w ramach Jazdy Narodowej.

30 listopada 1789 Sejm nakazał podzielić 4 tak rozbudowane koronne brygady kawalerii (trzy Ukraińskie i Wielkopolską) na 8 z podziałem na 12 szwadronów. Według regulaminu z 30 kwietnia 1790 szwadron Kawalerii Narodowej dzieli się na 4 cugi: 1-y z 32 towarzyszy i 3 po 32 pocztowych (razem 32 towarzyszy i 96 pocztowych), zaś szwadron straży przedniej składa się z 2 cugów towarzyskich po 29 koni i 2 cugów pocztowych po 29 koni (razem 58 towarzyszy i 58 pocztowych).

Prowadzący lustrację kawalerii narodowej w 1791 roku pisarz polny koronny Kazimierz Rzewuski podsumował ją następująco:

Wyznać szczerze muszę, że nierównie więcej wróżyłem dla narodu korzyści z tego dystyngowanego wojska (t.j. kawaleryi narodowej), gdym nie miał tyle sposobności z bliska mu się przypatrzyć; ale teraz śmiało to powiem, że gdy w tym składzie, urządzeniu, formacyi i niedozorze zostanie nasza kawalerya, zamiast pożytku z niej spodziewanego, ciężarem się tylko stanie krajowi..

W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 siły powstańcze liczyły 12 brygad kawalerii narodowej, 2 regimenty gwardii konnej i 16 pułków straży przedniej, choć przy niepełnych stanach liczebnych.

Struktura organizacyjna brygady kawalerii narodowej

Nowy etat brygady wprowadzony 8 października 1789 roku dla stutysięczny etat wojska Obojga Narodów wyglądał następująco:

Sztab wyższy:

• brygadier-komendant – 1
• vicebrygadier – 1
• majorowie – 3

Razem –5
Sztab średni i niższy:

• kwatermistrz – 1
• audytor – 1
• adiutanci – 2
• kapelan – 1
• sztabsfelczer – 1
• sztabsfurier – 1
• paukier – 1
• sztabstrembacz – 1
• wagenmajster – 1
• profos – 1
• konował – 1
• puszkarz – 1
• podprofos – 1

Razem – 14
Chorągwie:

• rotmistrzowie – 12 (bez gaży)
• porucznicy – 12
• podporucznicy – 12
• chorążowie – 12
• namiestnicy – 48
• namiestnicy sztandarowi – 12
• towarzysze – 768
• wachmistrze – 12
• furierzy – 12
• kaprale – 12
• trębacze – 24
• szeregowi – 768
• felczerzy – 12
• kowale – 12
• siodlarze – 12

Razem – 1800
Ogółem – 1819

Umundurowanie

W 1746 hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł wydał uniwersał, ustalający mundury dla formacji husarskich i pancernych, zarówno koronnych i litewskich. Wzór ten praktycznie obowiązywał aż do 1785, po drobnych zmianach w okresie konfederacji barskiej. I tak:

• chorągwie husarskie:
  • koronne: karmazynowe czapki, kontusze karmazynowe z granatowymi kołnierzami i wyłogami oraz srebrnymi guzikami
  • litewskie: karmazynowe czapki, kontusze karmazynowe z granatowymi kołnierzami i wyłogami oraz złotymi guzikami
• chorągwie pancerne:
  • koronne: czapki i kontusze granatowe z karmazynowymi kołnierzami oraz wyłogami, a także srebrnymi guzikami
  • litewskie: czapki i kontusze granatowe z karmazynowymi kołnierzami oraz wyłogami, a także złotymi guzikami.

W 1785 Departament Wojskowy ustalił wygląd munduru dla: pocztowego, towarzysza, oficera, audytora, kwatermistrza, trębacza, paukiera, profosa i podprofosa, felczera oraz rzemieślników: siodlarza, konowała, kowala, puszkarza. Przepisy te ustalały rząd koński i ujednolicały umundurowanie, i tak karmazynowe rogatywki pochodzą z munduru husarskiego, a granatowe kurtki z munduru chorągwi pancernych.

11 marca 1791 Departament Wojskowy wydał nowy przepis dla oddziałów Kawalerii Narodowej i Pułków Straży Przedniej, gdzie zubożono ozdoby munduru (obniżając jego koszt), lecz utrzymano podział na pocztowych i towarzyszy (pocztowi nosili na głowie giwery, towarzysze – rogatywki). Zmieniono także: proporcje nakryć głowy, towarzyszom spodnie z karmazynowych z podwójną białą listwą na granatowe z karmazynowymi listwami, wymieniono ładownice na mniej ozdobne, zniesiono orły i frędzle na czaprakach towarzyszy i oficerów, pocztowi dostali wygodne czapraki kryte czarnym baranim futrem i inne drobne zmiany.

Niemniej przepis powyższy nie został wprowadzony z dnia na dzień i ze źródeł ikonograficznych wynika, że zarówno w bitwach w 1792 i w 1794 część żołnierzy donaszała stare sorty mundurowe.

Brygady koronne Kawalerii Narodowej

• 1 Brygada Kawalerii Narodowej Damazego Mioduskiego
• 2 Brygada Kawalerii Narodowej Pawła Biernackiego
• 3 Brygada Kawalerii Narodowej Piotra Hadziewicza
• 4 Brygada Kawalerii Narodowej Jana Eryka Potockiego
• 5 Brygada Kawalerii Narodowej Rafała Dzierżka
• 6 Brygada Kawalerii Narodowej Rocha Jerlicza
• 7 Brygada Kawalerii Narodowej Stefana Lubowidzkiego
• 8 Brygada Kawalerii Narodowej Stanisława Mokronowskiego

Brygady litewskie Kawalerii Narodowej

• 1 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, potocznie: Husarska lub Kowieńska
• 2 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, potocznie: Petyhorska lub Pińska
• 3 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego

Ważniejsze bitwy

Ważniejsze bitwy, w których brały udział oddziały Kawalerii Narodowej:

• wojna polsko-rosyjska 1792:
  • bitwa pod Zieleńcami, 18 czerwca 1792
  • bitwa pod Dubienką, 18 lipca 1792 – ucieczka brygady 2 Wielkopolskiej brygadiera Biernackiego
• insurekcja kościuszkowska:
  • bitwa pod Racławicami, 4 kwietnia 1794 – ucieczka 2 szwadronów brygady 2 Małopolskiej
  • bitwa pod Szczekocinami, 6 czerwca 1794
  • bitwa pod Krupczycami, 17 września 1794
  • bitwa pod Terespolem, 19 września 1794
  • bitwa pod Maciejowicami, 10 października 1794 – ucieczka brygady 2 Małopolskiej

Ciekawostki

• Mundur Kawalerii Narodowej stał się wzorem dla innych formacji polskiej jazdy w okresie późniejszym m.in. kawalerii Legionów, a także w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego.
• Decyzja o odrzuceniu uzbrojenia ochronnego wyprzedziła likwidację jazdy ciężkiej w innych krajach świata – formacje kirasjerów odrzuciły kirysy dopiero na początku XX wieku.
• Podział na towarzyszy i pocztowych swoimi korzeniami sięgał jeszcze czasów średniowiecza na rycerza i jego poczet rycerski.

Bibliografia

• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Sztaby i kawaleria. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 2002. ISBN 83-71-88-500-8.

• Szymon Kobyliński: „Gawędy o broni i mundurze”, Warszawa 1984

Linki zewnętrzne

• Brygada I Kawalerii Narodowej „Rekonstrukcja munduru towarzysza Kawalerii Narodowej Koronnej z lat 1791–1794” Piotr M. Zalewski, Militaria i fakty.