Kodeks Gertrudy[1] (łac. Codex Gertrudianus), zwany również Psałterzem z Cividale[2], Modlitewnikiem Gertrudy[3], w literaturze zachodniej dominuje określenie Psałterz Egberta (łac. Psalterium Egberti; nie do końca dokładne, bowiem jest to nazwa głównego tekstu w kodeksie) – pergaminowy rękopis w formie kodeksu (o wymiarach: 239 mm × 187 mm), składającego się z 233 kart i zszytego w XI wieku. Jest przechowywany obecnie w Museo Archeologico Nazionale w Cividale del Friuli we Włoszech. Kodeks składa się z dwóch części: starszej — wykonanej dla arcybiskupa Trewiru Egberta w X wieku, i młodszej (z XI wieku — dla księżnej Gertrudy, córki króla Polski Mieszka II Lamberta i Rychezy. Psałterz zdobiony jest całostronicowymi miniaturami.

Miniatura z Chrystusem oraz Gertrudą i jej synem Jaropełkiem, fol. 10v

Historia Psałterza edytuj

 
Mnich Ruodprecht, fol. 16v

Jego najstarsza część, w nauce znana jako Codex Egberti[4], została wykonana w drugiej połowie X w. dla arcybiskupa Trewiru Egberta; powstała najpewniej w klasztorze benedyktyńskim na wyspie Reichenau albo w Trewirze[5][6]. Za jej twórcę uznaje się mnicha Rudoprechta[7]/Ruodprechta[8]. Na przełomie X i XI w. kodeks mógł trafić na dwór palatyna reńskiego Ezzona. Niewykluczone, że przez pewien czas był własnością dworu cesarskiego[9]. Następnie mógł, jako posag córki Ezzona, Rychezy, żony Mieszka II od 1013, znaleźć się na terenie Polski[4]. Ta przekazała go swojej córce Gertrudzie, żonie księcia Izasława Jarosławowicza. Wówczas to, w latach 70. XI wieku[10], do Psałterza dołączono nowszy poszyt pergaminowy, nazywany w nauce w rozmaity sposób (Folia Gertrudiana[8], Modlitewnik Księżnej Gertrudy).

Wśród badaczy polskich przyjęta jest teza, że gdy wnuczka Gertrudy, Zbysława, wyszła za mąż za Bolesława Krzywoustego (1103), była w posiadaniu Psałterza, który wraz z nią powrócił do Polski[11]. W XII wieku trafił z kolei do opactwa Zwiefalten w Szwabii[12]. Obecnie znajduje się on we Włoszech w Museo Archeologico Nazionale w Cividale del Friuli[12].

Zawartość kodeksu edytuj

Kodeks Gertrudy ma wymiary 239 x 187 mm[8] (Mariusz Leńczuk podaje 238 x 188 mm)[7]. Składa się z 233 kart pergaminowych[8]. W XVIII stuleciu oprawiony został w skórę[13]. W jego skład wchodzą Modlitewnik Gertrudy/Folia Gertrudiana (f. 2 — f. 14), Psalterium Egberti (f. 15 — f.205), następnie Litania universalis (f. 209r — f. 213r), Confessiones (f. 214r — f. 228r) i Ordinationes (f. 229r — 232v)[8].

Folia Gertrudiana edytuj

Same Folia Gertrudiana, od których rozpoczyna się kodeks, tworzy poszyt składający się z czterech bifoliów (tj. kart pergaminowych zagiętych wpół, tworzących tym samym 4 "strony" księgi): obecnie poszyt jest niekompletny: w pierwszym bifolium (f. 2 — f. 4) brak pierwszej karty, w drugim (f. 5 — f. 6) dwóch kart; trzecia i czwarta składka (f. 7 — 14) zachowały się w komplecie[8]. Zawartość Foliów rozpoczyna się od kalendarza, za nim znajduje się miniatura św. Piotra w towarzystwie Gertrudy z rodziną, dalej zaś następują modlitwy[14]. Następne trzy miniatury, pojawiające się w trzecim bifolium, przedstawiają scenę Narodzenia Pańskiego, scenę Ukrzyżowania oraz koronację Jaropełka i Kunegundy przez Chrystusa[14]. Składka czwarta rozpoczyna się od sennika astrologicznego oraz prognostyku przyrodniczego[14]; późniejszy badacz, Grzegorz Pac, charakteryzuje go jako prognostyk księżycowy[12]. Dalej do końca Foliów następują kolejne modlitwy. Ponadto niektóre modlitwy gertrudiańskie nadpisywano na czystych stronach oraz marginesach całego kodeksu; w sensie treściowym Modlitewnik Gertrudy przenika więc na dalsze karty kodeksu i w związku z tym niemożliwe byłoby fizyczne wydzielenie go z reszty księgi[15]. W obrębie Psałterza Egberta (f. 41r) znajduje się także ostatnia, piąta miniatura gertrudiańska, przedstawiająca Marię z Dzieciątkiem[14]. Łącznie, licząc dopiski we wszystkich fragmentach kodeksu, Modlitewnik Gertrudy zawiera od 93 do 110 modlitw, zależnie od metody ich liczenia przez poszczególnych badaczy[16][17]. Autorstwo modlitw przypisuje się Gertudzie[18], choć niewykluczone jest autorstwo jej spowiednika bądź innej osoby z najbliższego otoczenia[9]. Ich charakter jest silnie osobisty, oparty często na indywidualnych wezwaniach (Ja, Gertruda), zaś treść i forma modlitw korelują z konkretnymi wydarzeniami z życia księżnej, co nadaje dziełu zabarwienia autobiograficznego[19].

Kalendarz edytuj

Zdaniem badaczy rękopisu kalendarz, otwierający Folia, został napisany przez tego samego skrybę, który był autorem znajdującego się w modlitewniku prognostyku[12]. Niewykluczone, że ta sama ręka pisała również stanowiące główną część Foliów modlitwy[12]. Charakterystyczny zestaw świętych patronów pojawiających się w kalendarzu pozwala przypuszczać, że został on skomponowany w oparciu o inny kalendarz z ośrodka krakowskiego bądź praskiego[20]. 52 najważniejsze święta zapisano w kalendarzu z wykorzystaniem złota[21]. Z analizy treści kalendarza wynika, że został on dostosowany do osobistych preferencji modlitewnych Gertrudy[22].

Psalterium Egberti edytuj

Psałterz Egberta/Psalterium Egberti stanowi najobszerniejszą część księgi i niekiedy nazwa ta używana jest przez badaczy jako zbiorcze określenie kodeksu[16]. Psałterz miał zostać wykonany na zamówienie arcybiskupa Trewiru[16] Egberta[23]. Powstawał najpewniej w latach jego pontyfikatu, czyli w okresie między 977 a 993[24]. Podobnie jak Folia Gertrudiana, jest bogato iluminowany i zdobiony[16]. Iluminacje zawarte w nim, utrzymane w stylu ottońskim, są ręki Ruodprechta, mnicha z Nadrenii[16] (tenże mnich znajduje się na jednej z miniatur w kodeksie[24]). Ich stylistyka różni się od iluminacji gertrudiańskich, bliższych szkole bizantyjsko-kijowskiej[16].

Litania universalis edytuj

 
Miniatura ze świętym Maternusem z Kolonii, fol. 52v

Litania do wszystkich świętych, dołączona do psałterza, prawdopodobnie powstała później od niego, już po śmierci Egberta[9]. Jest to pierwsza w historii litania do wszystkich świętych, która znalazła się na ziemiach polskich[9]. W litanii wymieniono czternastu świętych biskupów Trewiru, co stanowi dowód, że kodeks pierwotnie miał trafić do tego miasta[9].

Badania Kodeksu edytuj

Szeroko zakrojone badania nad Kodeksem Gertrudy rozpoczęli Heinrich Volbert Sauerland i Arthur Haseloff, publikując ich wyniki w 1901[25]. Stan badań nad Kodeksem został opisany przez Dorotę Leśniewską w artykule z 1995[26]. Badania nad Kodeksem zaowocowały w 1998 pierwszym przekładem na język polski autorstwa Brygidy Kürbis[27]. W 2000 we Włoszech wydano facsimile kodeksu wzbogacone o komentarz naukowy[28]. W 2001 ukazało się studium historycznoliterackie Modlitewnika pióra Teresy Michałowskiej[29]. W 2006 ukazało się drugie, tym razem bilingwistyczne[30] tłumaczenie Modlitewnika w opracowaniu Artura Andrzejuka[31].

Przypisy edytuj

  1. Tak D. Leśniewska, Kodeks Gertrudy. Stan i perspektywy badań, „Roczniki Historyczne”, LXI, 1995, s. 141-170.
  2. Pac 2018 ↓, s. 31.
  3. Tak T. Michałowska, Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie, Warszawa 2001, passim.
  4. a b Sadowski 2011 ↓, s. 33.
  5. Sadowski 2011 ↓, s. 33-34.
  6. Michałowska 2001 ↓, s. 11.
  7. a b Leńczuk 2003 ↓, s. 123.
  8. a b c d e f Michałowska 2001 ↓, s. 45.
  9. a b c d e Sadowski 2011 ↓, s. 34.
  10. Michałowska 2001 ↓, s. 209.
  11. Pac 2018 ↓, s. 46-47.
  12. a b c d e Pac 2018 ↓, s. 32.
  13. Michałowska 2001 ↓, s. 9-10.
  14. a b c d Michałowska 2001 ↓, s. 46.
  15. Michałowska 2001 ↓, s. 10.
  16. a b c d e f Mencwel 2005 ↓, s. 238.
  17. Mocydlarz 2013 ↓, s. 42.
  18. Sztachańska 2016 ↓, s. 53.
  19. Sztachańska 2016 ↓, s. 53-54.
  20. Pac 2018 ↓, s. 34-45.
  21. Pac 2018 ↓, s. 53.
  22. Pac 2018 ↓, s. 61.
  23. Pac 2018 ↓, s. 31-32.
  24. a b Sztachańska 2016 ↓, s. 52.
  25. Heinrich Volbert Sauerland i Arthur Haseloff, Der Psalter Erzbischof-Egberts von Trier. Codex Gertrudianus in Cividale, Trier 1901.
  26. Dorota Leśniewska, Kodeks Gertrudy. Stan i perspektywy badań, "Roczniki Historyczne" LXI/1995, s. 141-170.
  27. Modlitwy Księżnej Gertrudy z Psałterza Egberta w Cividale, przeł. i oprac. Brygida Kürbis, Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 1998
  28. Psalterium Egberti : facsimile del ms. CXXXVI del Museo archeologico nazionale di cividale del Friuli, 2000
  29. Teresa Michałowska, Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie, Warszawa 2001
  30. Skibiński 2013 ↓, s. 23-24.
  31. Artur Andrzejuk, Gertruda Mieszkówna i jej Modlitewnik, Warszawa 2006

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

  • Egbert’s Psalter (Codex Gertrudianus), [w:] The books of the Patriarchs [online], Istituto Pio Paschini per la storia della Chiesa in Friuli [dostęp 2022-08-11].
  • Artur Andrzejuk, Gertruda Mieszkówna 1025-1108 [online] [dostęp 2022-08-11]. (Strona poświęcona Gertrudzie Mieszkównie i jej Manuskryptowi)