Wikipedia

Mormonizm w Utah

obecność i struktury mormonów w Utah

Mormonizm w Utah – obecność i struktury wyznań należących do ruchu świętych w dniach ostatnich w Utah. Mormonizm jest największą tradycją religijną w stanie, odciskającą swoje piętno na większości aspektów życia codziennego. Skupia wiernych rozmaitych kościołów, w tym Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich oraz Społeczności Chrystusa czy różnych wspólnot odwołujących się do mormońskiego fundamentalizmu. Mormonizm wywarł przemożny wpływ na kulturę Utah, w tym na stanową symbolikę, praktyki nazewnicze, kuchnię czy tradycję ludową.

Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich edytuj

 
Świątynia w Salt Lake City. Obiekt ten, należący do Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, stanowi integralną część pozostającej pod przemożnym wpływem mormonizmu kultury Utah

Mormonizm odegrał kluczową rolę we współczesnej historii Utah. Terytorium stanowiło główny cel migracji świętych w dniach ostatnich zarówno w samych początkach tej tradycji, jak i na przestrzeni przynajmniej kolejnych pięciu dekad. Pierwsza grupa mormońskich pionierów przybyła do doliny Jeziora Słonego 24 lipca 1847[1]. Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, największa denominacja mormońska, finansował i inicjował szeroko zakrojoną kolonizację daleko wykraczającą poza współczesne granice stanu[2]. Stał także za początkową ewolucją polityczną obszarów, które obecnie wchodzą w skład stanu. Niejako naturalną konsekwencją akcji kolonizacyjnej był stan Deseret[3][4]. Utworzony przez najwyższych przywódców kościelnych z Brighamem Youngiem na czele obejmował nie tylko całe terytorium obecnego stanu Utah, ale również części współczesnych stanów Kolorado, Wyoming, Idaho, Nevada, Oregon, Kalifornia oraz Arizona[5].

W literaturze zauważono, że wczesna historia polityczna Utah jest niemożliwa do oddzielenia od dziejów Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Najistotniejsze wydarzenia we wczesnych dziejach współczesnego Utah, takie jak utworzenie terytorium Utah (1850)[6], wojna z lat 1857–1858 czy przyjęcie terytorium do unii jako kolejnego stanu wchodzącego w skład Stanów Zjednoczonych (1896), wynikają bezpośrednio z doktryny i wewnętrznych uwarunkowań politycznych największej mormońskiej denominacji[7][8]. Kościół ten jest dominującym podmiotem również we współczesnym Utah, wywierając przemożny wpływ na jego życie polityczne, gospodarcze czy kulturalne[9][10]. Także w Utah znajduje się jego siedziba, dokładniej w stanowej stolicy Salt Lake City[11][12]. Spośród siedemnastu stojących na czele wspólnoty prezydentów ośmiu urodziło się w Utah[13].

Wpływ Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich na struktury władzy w Utah jest potwierdzany przez liczne źródła[14]. Zdecydowana większość aktywnych w Utah polityków, tak na szczeblu stanowym, jak i samorządowym, przynależy do największej mormońskiej denominacji[15]. Większość reprezentujących Utah na poziomie federalnym senatorów oraz członków Izby Reprezentantów również historycznie przynależała do największej grupy religijnej łączonej ze świętymi w dniach ostatnich. Wszyscy reprezentanci Utah w Kongresie 118. kadencji są ochrzczonymi członkami Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[16]. Ogromne wpływy tejże właśnie wspólnoty doprowadziły do pojawienia się w Utah organizacji oraz osób, które krytykę Kościoła uczyniły głównym elementem swej obecności w życiu publicznym[17]. Wskazuje się tutaj nade wszystko na związanych ze środowiskiem ewangelicznych chrześcijan Jeralda oraz Sandrę Tannerów, jak również stojącego na pozycjach bardziej liberalnych Johna Dehlina[18][19][20]. Tannerowie stali za powołaniem Utah Lighthouse Ministry (UTLM)[21]. Dehlin natomiast stworzył podkast Mormon Stories Podcast[22][23].

Praktyczna wszechobecność Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w Utah widoczna jest również w jego niezwykle rozbudowanych strukturach organizacyjnych w tym terytorium. Utah jako jedyny amerykański stan stanowi samodzielny obszar Kościoła[24]. W stanie funkcjonuje 629 palików, odpowiedników katolickich diecezji[25][26]. W ich ramach funkcjonuje z kolei 5412 kongregacji, w tym 5094 okręgi oraz 318 gmin. Dodatkowo na terytorium Utah działalność swą prowadzi także 10 misji oraz 2 dystrykty. W stanie znajduje się 17 świątyń. Uniwersytet Brighama Younga (BYU), najistotniejsza część kościelnego systemu edukacyjnego, ma swoją siedzibę w Provo[27]. Wedle oficjalnych statystyk kościelnych członkami Kościoła w latach 20. XX stulecia było 60.5 % wszystkich mieszkańców stanu. W kolejnych dekadach odsetek ten wykazywał tendencję wzrostową, by w latach 70. XX wieku sięgnąć 71.5 % stanowej populacji[28]. Według danych za lata 20. XXI stulecia członkami Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich było blisko 2,2 miliona mieszkańców Utah[29][30]. Tym samym Utah wyróżnia się na tle wszystkich amerykańskich stanów jako stan z największą grupą obywateli należących do pojedynczej organizacji religijnej[31][32].

Należy przy tym pamiętać, że oszacowanie rzeczywistej liczby członków Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w stanie nie jest zadaniem łatwym. Nie było to czynnością prostą i dającą jednoznaczne rezultaty również w ujęciu historycznym[33]. Wynika to z między innymi ze sposobu w jaki sama wspólnota gromadzi i opracowuje informacje na ten temat[34]. Metodologia ta ma zresztą uzasadnienie nie tyle w praktyce administracyjnej grupy, co raczej w jej teologii[35]. Badania niezależne wskazują zazwyczaj na liczby dosyć wyraźnie mniejsze[29].

Społeczność Chrystusa edytuj

Dominacja Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w życiu religijnym Utah nie ulega wątpliwości. Nie oznacza ona niemniej, iż jest to jedyny Kościół odwołujący się w swoich naukach do Josepha Smitha obecny w stanie. Zreorganizowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, od 2001 znany jako Społeczność Chrystusa, obecny był w Utah już w okresie, w którym obecny stan był jeszcze terytorium[36][37]. Relacje między tymi wspólnotami w Utah były przez wiele lat naznaczone silnymi napięciami, w dużej mierze sięgającymi swoją genezą do kryzysu sukcesyjnego po zamordowaniu Josepha Smitha w 1844[38]. Utah, szczególnie jako terytorium, było kluczowym obszarem misyjnym dla Zreorganizowanego Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Grupa ta ukształtowała się przede wszystkim wokół kwestii legitymacji apostolskiej. Twierdziła, że prezydent Kościoła powinien być potomkiem Josepha Smitha w linii prostej[39]. Tym samym rzucała bezpośrednie wyzwanie Brighamowi Youngowi i innym przywódcom kościelnym w Utah. Przez podjęcie aktywności misyjnej w terytorium zgłaszała tak naprawdę pretensje do przywództwa w całym mormonizmie. Pierwszych starszych, którym powierzono zadanie ewangelizacji Utah, powołano już w 1863[37]. W kolejnych dekadach, mimo jedynie umiarkowanego sukcesu, Zreorganizowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich wysyłał swoich misjonarzy z dużą regularnością. Szczególnie silnie zapisały się tak w historii Utah, jak i całego mormonizmu wizyty misyjne składane przez członków rodziny Smithów, założycielskiej rodziny całego ruchu świętych w dniach ostatnich. Posługę misyjną w takim właśnie charakterze pełnili w Utah zatem chociażby Joseph Smith III, Alexander Hale Smith, David H. Smith czy Frederick M. Smith. Z uwagi na szczególną pozycję rodu w mormonizmie, w tym w mormońskiej teologii[40], ich wizyty wzbudzały znaczące zainteresowanie. Pozwalały też na kontakty wzajemne między potomkami Josepha Smitha oraz jego starszego brata Hyruma Smitha[37].

Zwłaszcza przed 1890 Zreorganizowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich przyciągał zamieszkujących Utah świętych w dniach ostatnich, którzy z rozmaitych powodów byli przeciwni małżeństwom pluralistycznym czy krytyczni wobec przywódców Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Po porzuceniu religijnie motywowanej poligamii przez tę właśnie denominację Zreorganizowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich zaczął tracić tak na znaczeniu, jak i atrakcyjności. Z perspektywy zamieszkujących Utah wiernych identyfikujących się z mormonizmem stawał się też stopniowo nazbyt podobny do Kościołów protestanckich. Proces ten przyspieszył zwłaszcza od lat 50. XX wieku. Marginalizacja Zreorganizowanego Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach w Utah została zauważona w literaturze. W latach 90. XX stulecia obecność tej wspólnoty w stanie ograniczała się jedynie do trzech niewielkich gmin, kolejno w Ogden, Salt Lake City oraz Orem[37].

Mormoński fundamentalizm edytuj

Złożony kontekst historyczny i kulturowy mormonizmu w Utah sprawił, iż stan, a wcześniej i terytorium, są i były miejscem, w którym funkcjonują rozmaite grupy odwołujące się w swoim nauczaniu oraz praktykach do mormońskiego fundamentalizmu, w tym do integralnie z nim związanych małżeństw pluralistycznych. Wśród najistotniejszych ugrupowań tego typu wymienić należy Fundamentalistyczny Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Ta powstała w 1991 wspólnota jest jedną z najbardziej radykalnych grup przynależnych do szeroko pojętego ruchu świętych w dniach ostatnich. Jego wierni żyją w komunach zarządzanych wedle tak zwanego zjednoczonego porządku, który zakłada między innymi nadzorowaną przez przywódców kapłańskich wspólnotę własności. Jednym z głównych ośrodków grupy w Utah jest miasto Hildale[41]. Inną wspólnotą fundamentalistyczną obecną w Utah jest Kościół Chrystusa w Dniach Ostatnich[42]. Zorganizowany został formalnie w 1977, a jego siedzibą jest Salt Lake City[43]. Grupa, wraz ze swoimi oficjalnymi strukturami, stanowi niemniej jedynie część większej sieci, której początki sięgają 1935[44]. Kluczowym elementem tejże sieci jest powstałe w 1941 Davis County Cooperative Society[45]. Skupia ono dziesiątki firm oraz dysponuje znacznymi środkami finansowymi szacowanymi na wiele milionów dolarów. Fundusze te, podobnie jak w przypadku Fundamentalistycznego Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, gromadzone są zgodnie z zasadami zjednoczonego porządku[46]. Również i ta wspólnota znana jest z doktrynalnego radykalizmu. W jej wierzeniach powszechne dla wszystkich świętych w dniach ostatnich przywiązywanie ogromnego znaczenia do rodowodu i pochodzenia przybrało szczególnie specyficzne formy. Pragnienie, by przynależne do grupy rodziny uczynić czystymi, doprowadziło do aranżowanych przez przywódców kapłańskich małżeństw między bliskimi krewnymi. Na przełomie XX i XXI stulecia Kościół Chrystusa w Dniach Ostatnich stał się z tych właśnie powodów obiektem zainteresowania stanowego wymiaru sprawiedliwości oraz organów ścigania. Jego kierownictwo oskarżane oraz skazywane było w sprawach związanych z molestowaniem seksualnym, przemocą wobec małoletnich czy wyłudzeniami ze stanowego systemu opieki społecznej[47].

Do mormońskich fundamentalistów obecnych w Utah dodać należy jednocześnie także grupy odrzucające małżeństwa pluralistyczne, takie jak Zjednoczone Bractwo Apostolskie (AUB)[42]. W latach 80. XX stulecia wzniosła ona w Bluffdale swój dom obdarowania[48]. W tym też mieście ma ona swoją siedzibę[49]. Wspólnota nie uznaje się za odrębny Kościół, a raczej za kontynuatora tradycji porzuconych przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich po 1890. Dodatkowo grupa włączyła do swej praktyki religijnej tak zwane wyższe prawo czystości moralnej, zobowiązujące do całkowitej wstrzemięźliwości seksualnej po przekroczeniu granicy wieku umożliwiającego prokreację[50]. Niekiedy za ruch o charakterze fundamentalistycznym uznaje się także społeczność skupioną wokół Denvera Snuffera[51]. Zaczęła się ona formować około 2013, zatem w okresie, w którym jej twórca, prawnik z Salt Lake City, został ekskomunikowany przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[52]. Opowiada się za bardziej oddolnym i nieformalnym przeżywaniem mormońskiej duchowości. Kładzie większy od denominacji macierzystej nacisk na objawienia oraz wizje, postuluje także wykorzystywanie kapłaństwa oraz odprawianie obrzędów zbawczych poza sformalizowaną strukturą prawną[53]. Odwołuje się do zmodyfikowanej oraz poszerzonej wersji tradycyjnego mormońskiego kanonu pism świętych[54]. Uznaje także, iż prorocza posługa Josepha Smitha stanowiła jedynie nieudaną próbę przywrócenia Ewangelii. Ruch liczy sobie między 5 a 10 tysięcy zwolenników[55]. Niektórzy z nich uważają przy tym Snuffera za proroka[56].

Poligamia pozostaje kwestią wysoce delikatną w stanowym dyskursie publicznym[57]. Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich uznaje praktykowanie poligamii za grzech pociągający za sobą karę ekskomuniki czy też wycofania członkostwa. Współpracuje też z organami ścigania w zwalczaniu tego zjawiska[58]. Podobnie delikatnym tematem pozostają inne elementy dawnej mormońskiej ortodoksji[59]. Zalicza się do nich chociażby nauki dotyczące osób afrykańskiego pochodzenia[60][61][62].

Wpływ mormonizmu na kulturę Utah edytuj

 
Pieczęć stanowa Utah. Widoczna na niej pszczoła miodna stanowi jeden z przykładów przemożnego wpływu mormonizmu na kulturę stanu. Wywodzi się bowiem z Księgi Mormona, uznawanej przez świętych w dniach ostatnich za pismo święte.

Mormonizm, niezależnie już od denominacji, wywarł przemożny wpływ na kulturę Utah. Specyficzne praktyki nazewnicze, obecne wśród zamieszkującej stan ludności, korzenie mają w mormonizmie, w jego kanonie pism świętych lub w jego historii[63]. Pszczoła miodna, wywiedziona z Księgi Mormona, znajduje się na pieczęci stanowej i jako oficjalny symbol stanowy ma bardzo szerokie zastosowanie[64][65][66]. Rocznica przybycia świętych w dniach ostatnich do doliny Jeziora Słonego jest obchodzona w stanie jako Dzień Pioniera. Święto to jest jednym z największych tego typu wydarzeń w Stanach Zjednoczonych[67].

Elementy kultury ludowej Utah, takie jak legenda o trzech Nefitach, korzenie swoje mają w mormonizmie[68][69]. Religia ta wywiera również znaczący wpływ na stanowe tradycje kulinarne. Jednym z istotnych źródeł tego wpływu jest tak zwane słowo mądrości, swoisty mormoński kodeks zdrowotny[70][71]. Relatywnie wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego w stanie wiąże się bezpośrednio z mormonizmem[72]. W religii tej bowiem rodzina stanowi centralny element całego systemu wierzeń. Jest również podstawową i jedyną jednostką, w której osiąga się wywyższenie, ostateczny cel doświadczenia religijnego dla każdego pobożnego świętego w dniach ostatnich[73]. Znaczna część populacji Utah włada, przynajmniej w pewnym stopniu, językiem obcym. Wiąże się to bezpośrednio przede wszystkim z szeroko zakrojonym programem misyjnym Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[74]. Ogromną popularność firm opierających się na marketingu wielopoziomowym w stanie również wyjaśniano wpływem mormonizmu. Wskazywano, że zżyte ze sobą, niekiedy zamknięte na wpływy z zewnątrz społeczności świętych w dniach ostatnich stanowią środowisko, w którym takowe przedsiębiorstwa rozwijają się szczególnie prężnie[75]. Zauważano również dodatkowo zbieżność między umiejętnościami nabywanymi przez mieszkańców Utah podczas mormońskiej służby misyjnej a tymi przydatnymi w sprzedaży bezpośredniej[76]. Częste występowanie wśród stanowej populacji zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych o podłożu religijnym również łączy się z mormonizmem[77][78].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Pioneer Trek of 1847, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 6963, ISBN 1-57345-822-8.
  2. ↑ Colonization, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 1860-1861, ISBN 1-57345-822-8.
  3. ↑ Deseret, state of, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 2314, ISBN 1-57345-822-8.
  4. ↑ Davis Bitton, Thomas G. Alexander: Historical Dictionary of Mormonism Third Edition Historical Dictionaries of Religions, Philosophies, and Movements, No. 89. Lanham, Maryland • Toronto • Plymouth, UK: The Scarecrow Press, Inc., 2008, s. 56–57. ISBN 978-0-8108-6251-7.
  5. ↑ Brinkerhoff 2013 ↓, s. 142.
  6. ↑ Utah, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 9583, ISBN 1-57345-822-8.
  7. ↑ Utah, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 9589, ISBN 1-57345-822-8.
  8. ↑ Utah War, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 9611-9624, ISBN 1-57345-822-8.
  9. ↑ Cragun, Gull i Phillips 2023 ↓, s. 163.
  10. ↑ James B. Allen: THE CHURCH OF JESUS CHRIST OF LATTER-DAY SAINTS. [w:] Utah History Encyclopedia [on-line]. uen.org. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
  11. ↑ 4.0 Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 148, ISBN 978-1-56085-401-2.
  12. ↑ Quinn 1998 ↓, s. 1.
  13. ↑ Christine Rappleye: Family foundations: Early homes of the 17 Church presidents. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2022-02-13. [dostęp 2023-11-16]. (ang.).
  14. ↑ Phillips i Cragun 2008 ↓, s. 3.
  15. ↑ AP: Utah’s theocratic past colors church-state perceptions. [w:] Deseret News [on-line]. deseret.com, 2003-05-17. [dostęp 2023-11-18]. (ang.).
  16. ↑ Christine Rappleye: How many Latter-day Saints are in the 118th U.S. Congress?. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2023-01-14. [dostęp 2023-11-19]. (ang.).
  17. ↑ Foster 1984 ↓, s. 35.
  18. ↑ Roper 1992 ↓, s. 169.
  19. ↑ Foster 1984 ↓, s. 44.
  20. ↑ Mason 2023 ↓, s. 80.
  21. ↑ BYU, Tanner, Sandra, 1941-, [w:] BYU Library – Special Collections [online], byu.edu [dostęp 2024-02-15] (ang.).
  22. ↑ John Dehlin, Lindsay Hansen Park, Turning The Mic On John A Celebration Of 10 Years Of Mormon Stories, [w:] Sunstone [online], sunstone.org, 2015 [dostęp 2024-02-15] (ang.).
  23. ↑ ‘Mormon Stories’ Podcast Founder Contemplates Excommunication. [w:] NPR [on-line]. npr.org, 2015-02-01. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
  24. ↑ Area. [w:] Newsroom [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2023-11-14]. (ang.).
  25. ↑ Quinn 1994 ↓, s. 57.
  26. ↑ Stake President. [w:] Newsroom [on-line]. newsroom.churchofjesuschrist.org. [dostęp 2022-12-16]. (ang.).
  27. ↑ Brigham Young University, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 1171, ISBN 1-57345-822-8.
  28. ↑ Phillips 1999 ↓, s. 77.
  29. ↑ a b Cragun, Gull i Phillips 2023 ↓, s. 169.
  30. ↑ Utah. [w:] Newsroom [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
  31. ↑ Utah, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 9577, ISBN 1-57345-822-8.
  32. ↑ Phillips i Cragun 2008 ↓, s. 2.
  33. ↑ Phillips 1999 ↓, s. 73-74.
  34. ↑ Cragun, Gull i Phillips 2023 ↓, s. 165.
  35. ↑ Eliason 2015 ↓, s. 218.
  36. ↑ Smith 2006 ↓, s. 185.
  37. ↑ a b c d Roger D. Launius: THE REORGANIZED CHURCH OF JESUS CHRIST OF LATTER DAY SAINTS IN UTAH. [w:] Utah History Encyclopedia [on-line]. uen.org. [dostęp 2023-11-16]. (ang.).
  38. ↑ Russell 2018 ↓, s. 7.
  39. ↑ Russell 2006 ↓, s. 28–29.
  40. ↑ M. Russell Ballard: The Family of the Prophet Joseph Smith. [w:] Ensign [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 1991. [dostęp 2021-03-11]. (ang.).
  41. ↑ 4.17.2.3 Fundamentalist Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 274–275, ISBN 978-1-56085-401-2.
  42. ↑ a b Wójtowicz 2016 ↓, s. 83.
  43. ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 287, ISBN 978-1-56085-401-2.
  44. ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 285, ISBN 978-1-56085-401-2.
  45. ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 285–286, ISBN 978-1-56085-401-2.
  46. ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 286–287, ISBN 978-1-56085-401-2.
  47. ↑ 4.19 Latter Day Church of Christ, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 287–288, ISBN 978-1-56085-401-2.
  48. ↑ Nate Carlisle: Right after the Mormon church gave blacks the priesthood, a polygamous offshoot saw its ranks grow. [w:] The Salt Lake Tribune [on-line]. sltrib.com, 2018-05-25. [dostęp 2021-07-04]. (ang.).
  49. ↑ 4.17.1 Apostolic United Brethren, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 200, ISBN 978-1-56085-401-2.
  50. ↑ 4.17.1 Apostolic United Brethren, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 200–201, ISBN 978-1-56085-401-2.
  51. ↑ Rhett Wilkinson: Mormonism Has a New Religion – and it Has a Prophet, Named Denver Snuffer. [w:] The Good Men Project [on-line]. goodmenproject.com, 2018-05-03. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
  52. ↑ 4.112 Remnant Movement, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 466, ISBN 978-1-56085-401-2.
  53. ↑ 4.112 Remnant Movement, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 468, ISBN 978-1-56085-401-2.
  54. ↑ 4.112 Remnant Movement, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 470–471, ISBN 978-1-56085-401-2.
  55. ↑ B.H. Roberts Foundation: Denver Snuffer and the Remnant Movement. [w:] Mormonr Make Mormonism Peculiar Again [on-line]. mormonr.org. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
  56. ↑ 4.112 Remnant Movement, [w:] Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: An Encyclopedia of the Smith–Rigdon Movement [e-book], Salt Lake City: Signature Books, 2021, s. 468–469, ISBN 978-1-56085-401-2.
  57. ↑ B.H. Roberts Foundation: Polygamy and Population Growth. [w:] Mormonr Make Mormonism Peculiar Again [on-line]. mormonr.org. [dostęp 2023-11-20]. (ang.).
  58. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1095. ISBN 978-0-02-904040-9.
  59. ↑ Phillips i Cragun 2008 ↓, s. 7.
  60. ↑ Priesthood, Revelation on, [w:] Camille Fronk Olson i inni, LDS Beliefs: A Doctrinal Reference [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 3523-3527, ISBN 1-60908-059-9.
  61. ↑ Nzojibwami, Christensen i Prince 2018 ↓, s. 220.
  62. ↑ Kimball 2008 ↓, s. 1.
  63. ↑ Kirsten Sorenson: Unusual names declare, „I’m a Utah Mormon”. [w:] The Herald Journal [on-line]. wesclark.com, 1997-06-30. [dostęp 2021-11-03]. (ang.).
  64. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 371. ISBN 978-0-02-904040-9.
  65. ↑ PBS: The Mormons Map: Forced Migrations. [w:] American Experience [on-line]. pbs.org. [dostęp 2022-08-27]. (ang.).
  66. ↑ Davis Bitton, Thomas G. Alexander: Historical Dictionary of Mormonism Third Edition Historical Dictionaries of Religions, Philosophies, and Movements, No. 89. Lanham, Maryland • Toronto • Plymouth, UK: The Scarecrow Press, Inc., 2008, s. 56. ISBN 978-0-8108-6251-7.
  67. ↑ Steven L. Olsen: PIONEER DAY. [w:] Utah History Encyclopedia [on-line]. uen.org. [dostęp 2023-11-14]. (ang.).
  68. ↑ The Three Nephites Are Translated, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6641, ISBN 1-4621-1685-X.
  69. ↑ Wilson 1988 ↓, s. 14–15.
  70. ↑ Julia Moskin: PIONEER DAY. [w:] The New York Times [on-line]. nytimes.com, 2012-01-24. [dostęp 2023-11-14]. (ang.).
  71. ↑ Word of Wisdom, [w:] Arnold K. Garr, Richard O. Cowan, Donald Q. Cannon (red.), Encyclopedia of Latter-day Saint History [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2000, lokalizacja 10205, ISBN 1-57345-822-8.
  72. ↑ Genetics in Utah. [w:] Learn Genetics [on-line]. learn.genetics.utah.edu. [dostęp 2024-03-04]. (ang.).
  73. ↑ Family, [w:] Camille Fronk Olson i inni, LDS Beliefs: A Doctrinal Reference [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 1509-1510, ISBN 1-60908-059-9.
  74. ↑ Henrichsen 2001 ↓, s. 63–64.
  75. ↑ Jana Riess: 10 reasons Mormons dominate multi-level marketing companies. [w:] Religion News [on-line]. religionnews.com, 2017-06-20. [dostęp 2023-11-15]. (ang.).
  76. ↑ Orla McGrath: Expert explains why Mormon women embrace multi-level marketing. [w:] Colorado Arts and Sciences Magazine [on-line]. colorado.edu, 2023-04-24. [dostęp 2023-11-15]. (ang.).
  77. ↑ Lauren Adkins: Scrupulosity: Find Help for Religious OCD in Utah. [w:] The Center For Couples and Families [on-line]. utahtherapy.com, 2023-07-31. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).
  78. ↑ Kristen Moulton: Scrupulosity afflicts Catholics, Mormons and other believers. [w:] The Salt Lake Tribune [on-line]. sltrib.com, 2010-12-16. [dostęp 2024-02-15]. (ang.).

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mormonizm_w_Utah&oldid=73428273”