Opozycja w Zambrowie w latach 1980–1989

Jesienią 1980 r. w zambrowskich przedsiębiorstwach i instytucjach zaczęły powstawać ogniwa NSZZ „Solidarność”, które skupiły się w powołanym do życia w końcu 1980 r. Oddziale NSZZ „Solidarność” Regionu Mazowsze.

Członkowie NSZZ „Solidarność” w zakładach pracy Zambrowa (stan na 26 XI 1980 r.)

Zakład	Zatrudnieni	Członkowie NSZZ „Solidarność”	Odsetek członków NSZZ „Solidarność” wśród pracowników
Rejonowe Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej	215	45	20,9
Zespół Szkół Zawodowych	31	11	35,5
Państwowe Zakłady Teletransmisyjne	405	160	39,5
Spółdzielnia Transportu Wiejskiego	120	56	46,6
Państwowa Komunikacja Samochodowa	430	220	51,2
Zakłady Mechaniczno-Precyzyjne Mera	360	204	56,6
Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska	340	200	58,8
Wojewódzki Zespół Inwestycji Rolniczych	140	100	71,4
Polmozbyt	90	67	74,4
Zambrowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego	3140	2400	76,4
Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Budownictwa Komunalnego	50	45	90,0
Powszechny Zakład Ubezpieczeń	23	22	95,6
Szkoła Podstawowa nr 3	57	56	98,2
Rejonowa Kolumna Transportu Sanitarnego	27	27	100,0
Spółdzielnia Kółek Rolniczych	110	110	100,0

Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. pięciu działaczy Związku zostało internowanych. Byli to:

• Józef Klimek (przewodniczący Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w zambrowskim PKS)
• Eugeniusz Łomociński (przewodniczący Oddziału NSZZ „Solidarność” w Zambrowie)
• Marek Rutkowski (przewodniczący Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w Zambrowskich Zakładach Przemysłu Bawełnianego)
• Kazimierz Chodzicki
• Lech Feszler

Siedziby komisji zakładowych Związku oraz biuro Oddziału NSZZ „Solidarność” zostały przejęte przez władze. Udało się jednak uratować sztandar zambrowskiego oddziału związku. Przechowywano go w mieszkaniach prywatnych, a następnie na terenie zabudowań parafii pw. św. Trójcy. W połowie lat 80. Lech Feszler przewiózł sztandar do Kościoła św. Stanisława Kostki w Warszawie. Tam był wystawiany podczas comiesięcznych mszy św. za Ojczyznę. Po śmierci ks. Jerzego Popiełuszki zambrowska „Solidarność” ufundowała upamiętniającą go tablicę, która została wmurowana w Kościele św. Stanisława Kostki w Warszawie.

W latach 80. XX w. działalność opozycyjna w Zambrowie skupiona była głównie wokół Lecha Feszlera, Eugeniusza Łomocińskiego, Krystyny Podolskiej i Marka Rutkowskiego. Częściowo działalność ta była prowadzona także w ramach lokalnych struktur Klubu Inteligencji Katolickiej oraz Towarzystwa Przyjaciół Powściągliwości i Pracy. W ramach tego ostatniego 4 grudnia 1988 r. powołano Komisję Założycielską Komitetu Odbudowy Pomnika Powstania Styczniowego, zburzonego w 1940 r. po rok wcześniejszym wcieleniu Zambrowa do ZSRR. Ważną rolę w konsolidacji środowiska pełniła też Zambrowska Piesza Pielgrzymka do Hodyszewa, organizowana w rocznice podpisania porozumień sierpniowych. Została zainicjowana w 1986 r. przez Marka Rutkowskiego, Lecha Feszlera, Mariusza Feszlera.

Aktywność opozycyjna młodzieży w końcu lat 80. skupiona była głównie wokół działalności IV Zambrowskiej Drużyny Harcerzy im. Andrzeja Małkowskiego oraz lokalnych struktur Federacji Młodzieży Walczącej, a następnie Niezależnego Ruchu Solidarności Młodych.

IV Zambrowska Drużyna Harcerzy im. Andrzeja Małkowskiego była drużyną harcerską działającą w Zambrowie w latach 1984–1999. Powstała w 1984 r. jako 4 Drużyna Starszoharcerska im. Andrzeja Małkowskiego. Wybór patrona był świadomym nawiązaniem do tradycji ruchu harcerskiego uosabianego na początku lat 80. XX w. przez Kręgi Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego. Nawiązując do przedwojennych wzorów wychowania harcerskiego, zrezygnowano z koedukacji i w 1985 r. 4 Drużyna Starszoharcerska została podzielona na IV Zambrowską Drużynę Harcerzy im. Andrzeja Małkowskiego i 4 Zambrowską Drużynę Harcerek im. Olgi Małkowskiej.

IV ZDH prowadziła działalność w ramach Związku Harcerstwa Polskiego ściśle współpracując z opozycyjnym Ruchem Harcerstwa Rzeczypospolitej. W drużynie obowiązywało zakazane przez władze ZHP przyrzeczenie harcerskie, prawo harcerskie oraz stopnie harcerskie według brzmienia i formy z lat międzywojennych. W 1989 r. IV ZDH wystąpiła z ZHP i zgłosiła akces do Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej.

Zambrowska Federacja Młodzieży Walczącej została powołana w drugiej połowie 1988 r. jako lokalna opozycyjna organizacja młodzieżowa. Nawiązywała do działań Federacji Młodzieży Walczącej, choć nie miała kontaktów z ogólnopolskimi strukturami tej organizacji. Wśród jej założycieli byli: Andrzej Brzózka, Jacek Choromański, Mariusz Feszler, Tomasz Stefanowski, Grzegorz Tymiński, Andrzej Zawistowski. Wielu członków zambrowskiej FMW wywodziło się z V Zambrowskiej Drużyny Harcerzy im. Andrzeja Małkowskiego.

Działalność zambrowskiej FMW ogniskowała się wokół: kolportażu bezdebitowych wydawnictw, organizowaniu wyjazdów na uroczystości religijno-patriotyczne (przede wszystkim Msze św. za Ojczyznę w Kościele św. Stanisława Kostki w Warszawie oraz Parafii Niepokalanego Serca Maryi w Białymstoku), akcji plakatowych (np. przeprowadzonym nocą z 31 października na 1 listopada 1988 r. w proteście przeciwko likwidacji Stoczni Gdańskiej), malowaniu na murach antyrządowych haseł (np. w nocy z 12 na 13 grudnia 1988 r.).

Działalność zambrowskiej FMW zanikła w kwietniu 1989 r., część z jej członków kontynuowało następnie działalność w ramach Niezależnego Ruchu Solidarności Młodych.

Niezależny Ruch Solidarności Młodych został powołany w kwietniu 1989 r. jako lokalna struktura Niezależnego Ruchu Solidarności Młodych. Skupiała w główniej mierze uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. Manifestu Lipcowego w Zambrowie. W składzie grupy założycielskiej znaleźli się: Mariusz Feszler, Grzegorz Tymiński, Agnieszka Wiśniewska, Joanna Wysocka, Andrzej Zawistowski. Działalność zambrowskiego NRSM była kontynuacją wcześniejszej aktywności w ramach lokalnych struktur Federacji Młodzieży Walczącej. NRSM włączył się w działalność zambrowskich struktur Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Po zakończeniu kampanii wyborczej w czerwcu 1989 r., działalność zambrowskiego NRSM obumarła.

Działająca w Zambrowie opozycja wiosną 1989 r. skupiła się w ramach Komitetu Obywatelskiego „Solidarność. Jej sukcesem było wybranie kandydata KO „Solidarność” Marka Rutkowskiego posłem w wyborach w czerwcu 1989 r. oraz zwycięstwo w wyborach samorządowych w maju 1990 r.

Bibliografia

• Andrzej Zawistowski, Kombinat. Dzieje Zambrowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego – wielkiej inwestycji planu sześcioletniego, IPN, Warszawa-Białystok 2009.
• Tadeusz Pamzo, „Dumnie nosi czarne chusty…” IV Zambrowska Drużyny Harcerzy im. Andrzeja Małkowskiego w latach 1984–1993, w: Studia z dziejów harcerstwa, red. Marek Wierzbicki, IPN, Warszawa 2009, s. 97–112.
• Niezależny Ruch Solidarności Młodych. Elementy programu na dziś, Białystok 1989.
• Deklaracja programowa Niezależnego Ruchu Solidarności Młodych, Białystok 1989.
• Jan Bernadziuk, Eugeniusz Łomociński, Sztandaru nie internowano, Wieści Zambrowskie, nr 6/1999, s. 15.
• Lech Feszler, Pisane nocą 13 grudnia 2000, Wiadomości senatorskie nr 12/2000, s. 3–4.
• Lech Feszler, Pisane nocą 13 grudnia 2001, Wiadomości senatorskie nr 15/2001, s. 13.
• Lech Feszler, Stan wojenny 13 grudnia 1981 – ciąg dalszy, Wiadomości senatorskie nr 16/2002, s. 4–5.
• Mariusz Feszler, XVI Zambrowska Piesza Pielgrzymka do Hodyszewa, Wiadomości senatorskie nr 15/2001, s. 2–3.