Wikipedia

Peleryna

rodzaj wierzchniego okrycia

Peleryna (fr. pèlerine, od pèlerin - pielgrzym) – wierzchnie okrycie bez rękawów, zarzucone na ramiona i spięte na piersiach albo na ramieniu, noszone od czasów antycznych przez obie płcie. W Polsce nazwa stosowana od XVII wieku[1].

Peleryna z XIX w.

Historia edytuj

Półkolisty, fałdzisty rzymski płaszcz powstał z obszernego okrycia wierzchniego, używanego do ochrony przed zimnem i wilgocią, które dla wygody zostało rozcięte na przedzie. Z tej starożytnej formy peleryny wywodzą się stroje liturgiczne (np. kapa) oraz świeckie okrycia paradne i ceremonialne (np. strój koronacyjny)[2][3].

W średniowieczu peleryna była długa, zazwyczaj krojona kloszowo[4], czasem z rozcięciami na ręce[5]. Bywała podszyta futrem i z kapturem[6]. Używali jej pielgrzymi podczas wędrówek do miejsc kultu (także w wiekach późniejszych)[5].

W XV wieku pojawiła się też peleryna krótka, która w XVI stuleciu w Hiszpanii miała stojący kołnierz, ozdobiony razem z przodami złotą pasmanterią[6]. Jako wierzchnie okrycie stała się modna w XVII wieku, przybierając różne formy, m.in. marszczonej przy szyi ze sztywnym, stojącym kołnierzem[5].

Od połowy XVI do XVII wieku w hiszpańskiej modzie męskiej, a później także w kobiecej, pojawiła się peleryna zwana boemio. Krojona była z pełnego koła, sięgała do połowy uda lub do kolan. Na plecach bywała poszerzana klinami, czasem zapinana na całej długości, miała z tyłu stojący kołnierz. Z przodu wzdłuż brzegów była ozdabiana haftem lub oblamowana futrem[5].

W XVIII stuleciu zaczęto szyć peleryny z dużym, leżącym na ramionach kołnierzem-pelerynką (carrick) lub z kapturem[5]. Carrick pojawił się początkowo w Anglii i upowszechnił na kontynencie europejskim około 1800 roku. Był obszernym płaszczem męskim z kilkoma ułożonymi piętrowo kołnierzami-pelerynkami (w 1850 roku liczba dochodziła do sześciu). Najdłuższy sięgał przeważnie do dłoni, każdy kolejny był krótszy. Zwykle zapinany był na guziki i patki. Noszony był przez podróżnych i stangretów. Później upowszechnił się także wśród kobiet. Nazwa tej odmiany peleryny pochodzi od otwartego powozu nazywanego carrick (od nazwiska stangreta J. Carrica)[5].

Czarna, długa peleryna pojawiła się w okresie romantyzmu[6][4]. Szczególne znaczenie ta część garderoby uzyskała na przełomie XIX i XX wieku w okresie modernizmu, głównie wśród cyganerii artystycznej[5]. Była ulubionym okryciem mężczyzn, zwłaszcza malarzy, rzeźbiarzy, poetów, aktorów, stając się niejako atrybutem prawdziwego artysty[6].

W okresach, gdy modne były rozłożyste spódnice i obszerne rękawy, zwłaszcza w stuleciach XVIII i XIX, nosiły ją również kobiety. Do zbyt szerokiej sukni rozpiętej na stelażu (rogówka i krynolina) trudno było bowiem wówczas dopasować inne wierzchnie okrycie poza chustą, narzutą lub właśnie luźną peleryną, której odmianami były m.in. salopa czy burnus. Noszono również osłaniające dekolt krótsze pelerynki, np. wykonane z lekkich materiałów typu muślin, tafta, tiul czy koronka canezou, których końce można było spiąć broszą lub wsunąć za pasek[7][8][9]. Poza pelerynami wyjściowymi w użyciu były także lekkie pelerynki zwane podwłośnikami czy pudermantlami, które narzucano na odzież np. podczas czesania włosów i nakładania kosmetyków w pudrze, chroniąc ją przed zabrudzeniem[9].

W XX i XXI wieku peleryna kobieca przybrała formę krótkiej narzutki okrywającej plecy, ramiona i piersi, zawsze bez rękawów[10], a w wersji uszytej z materiału wodoodpornego i z kapturem noszono ją w celu ochrony przed deszczem[5][6].

Galeria edytuj

Informacje w projektach siostrzanych
   Multimedia w Wikimedia Commons
   Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy edytuj

  1. ↑ Irena Turnau: Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa: Semper, 1999, s. 135, ISBN 83-86951-53-2.
  2. ↑ Krystyna Turska: Z problematyki badań nad ubiorem w ruskich źródłach ikonograficznych XV wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1980, t. 42, nr 1, s. 50, 53-54, ISSN 0006-3967.
  3. ↑ Jadwiga Tabiś-Dawidowicz: Renesansowy ornat i kapa z Pilzna w Tarnowskim Muzeum Diecezjalnym (przyczynek do badań nad sztuką tekstylną), „Roczniki Humanistyczne”, 1949, t. 1, s. 121-122, ISSN 0035-7707.
  4. ↑ a b Władysław Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1989, s. 387, ISBN 83-214-0570-3
  5. ↑ a b c d e f g h Sztuka świata. Słownik terminów L-Ż. T. 18. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013, s. 136, ISBN 978-83-213-4726-4.
  6. ↑ a b c d e Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Monika Bielska-Łach, Anna Manteuffel-Szarota: Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 307, ISBN 978-83-01-12365-9
  7. ↑ Joanna Dobkowska, Joanna Wasilewska: W cieniu koronkowej parasolki. O modzie i obyczajach w XIX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2016, s. 120, 148, 171-172, il. na s. 119, 162 i 171, ISBN 978-83-213-4933-6.
  8. ↑ Małgorzata Możdżyńska-Nawotka, Barbara Sowina: Ubiory kobiece 1840-1939, Wrocław: Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 1999, s. 13-14, 105-115, 152, ISBN 83-86766-56-5.
  9. ↑ a b Małgorzata Możdżyńska-Nawotka: O modach i strojach, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2003, s. 160, 163, 223, 273, ISBN 83-7023-926-9.
  10. ↑ Słownik języka polskiego (red. Mieczysław Szymczak). T. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1979, s. 629, ISBN 83-01-00283-2.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Peleryna&oldid=73149284”