Rada Nieustająca (łac. Consilium Permanens) – najwyższy organ władzy rządowo-administracyjnej w I Rzeczypospolitej powołany pod wpływem Katarzyny II przez Sejm Rozbiorowy w 1775. Została utworzona według projektu ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga na wzór kontrolowanej przez Rosjan szwedzkiej Rady Państwa[1]. Rada Nieustająca zastępowała instytucję senatorów rezydentów, ograniczała władzę króla i magnaterii, stając się organem o nowocześniejszym, rządowym charakterze. Przyczyniła się do umocnienia administracji i rozwoju gospodarczego kraju, była jednak znienawidzona jako narzędzie oraz domena wpływów rosyjskich i nazywana Zdradą Nieustającą[2][3].

Rada Nieustająca
Pieczęć Rady Nieustającej

Swą rolę najwyższej instancji administracyjnej I Rzeczypospolitej pełniła w latach 1776–1788 i 1793-1795. Jej pozycję próbował podważyć sejm 1778 roku, jednak starania te udaremnił ambasador rosyjski Stackelberg, odwołując się do gwarancji rosyjskich ustroju Rzeczypospolitej[4]. Radę Nieustającą zniósł Sejm Czteroletni. Po klęsce wojny z Rosją w 1792 roku, w wyniku uchwał sejmu grodzieńskiego została przywrócona w lekko zmienionym kształcie. Funkcjonowała do upadku państwa.

Powstanie Rady Nieustającej było realizacją postulatu podziału władzy w Rzeczypospolitej i utworzenia rządu, który zgłaszali pisarze polityczni doby Oświecenia w Polsce, m.in. Stanisław Dunin Karwicki, Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski, Stanisław Poniatowski, Andrzej Hieronim Zamoyski[5][6].

Skład Rady

edytuj

Kadencja trwała 4 lata, jednak w celu zachowania ciągłości prac zmiana nie była dokonywana równocześnie pośród wszystkich członków Rady – co dwa lata wymieniano 2/3 składu, 1/3 składu (z zachowaniem wszystkich parytetów) pozostawała na swoich stanowiskach. Spośród przedstawicieli izby poselskiej wybierano marszałka Rady Nieustającej, który mógł nawet królowi odebrać jej przewodnictwo.

W rzeczywistości większość członków była rosyjskimi płatnymi agentami, pobierającymi stałą pensję z rosyjskiej ambasady. Jej pracom nieformalnie przewodniczył ambasador rosyjski Otto Magnus von Stackelberg, który czuwał nad nienaruszalnością traktatu gwarancyjnego z 1768, potwierdzonego w 1775 i w 1793 (prawa kardynalne i Materiae Status) który de iure zamienił Rzeczpospolitą w rosyjski protektorat[7].

Podział kompetencji

edytuj

Rada dzieliła się na 5 departamentów (złożonych z 4 do 8 członków):

  • Departament Interesów Cudzoziemskich – zajmował się dyplomacją; na czele stał król,
  • Departament Skarbu – nadzorował prace Komisji Skarbowej Koronnej i Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajmował się rozwojem rzemiosła, handlu i przemysłu; na czele stał podskarbi,
  • Departament Sprawiedliwości – nadzorował system sądowy, dbał o egzekucję wyroków, zajmował się wykładnią prawa i rozpatrywał skargi na korupcję sędziów; na czele stał kanclerz,
  • Departament Wojskowy – od 1776, gdy skasowano Komisję Wojskową Koronną i Komisję Wojskową Wielkiego Księstwa Litewskiego przejął bezpośrednią kontrolę nad wojskami Rzeczypospolitej, odpowiadał za modernizację armii; na czele stał hetman,
  • Departament Policji, czyli Dobrego Porządku – nadzorował miasta królewskie, współpracował z komisjami dobrego porządku, zajmował się sprawami służby zdrowia i komisji szpitalnych, na czele stał marszałek.

Kontrola działalności Rady

edytuj

Rada Nieustająca, jej departamenty oraz komisje wielkie i Komisja Edukacji Narodowej podlegały kontroli sejmowej. Powoływane przez Sejm deputacje sejmowe miały zadanie sprawdzenia ich rachunków i budżetu, po czym składały przed Sejmem sprawozdanie. Sejm natomiast mógł na podstawie sprawozdań pociągnąć przedstawicieli tych organów administracji do odpowiedzialności karnej przed Sądem Sejmowym.

Reformą z roku 1776 nadano Radzie prawo tłumaczenia ustaw wątpliwych, pozwalając Sejmowi uchylać lub zatwierdzać takie rezolucje zwykłą większością głosów (Sejm skorzystał z tego uchylając kilka rezolucji Rady w 1778, 1780 i 1784). Rezolucje Rady wydano drukiem w trzech tomach, w układzie alfabetycznym.

Konsekwencje utworzenia Rady

edytuj

Powstanie Rady Nieustającej było pierwszą próbą utworzenia w Rzeczypospolitej, odpowiedzialnej przed Sejmem nadrzędnej magistratury rządowej, nadzorującej prace poszczególnych organów władzy. Jej utworzenie niewątpliwie przyczyniło się do gospodarczego rozwoju Polski i poprawiło funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości przy jednoczesnym wzmocnieniu władzy centralnej. Zlikwidowana w 1789 r. przez Sejm Czteroletni, restytuowana w roku 1793 przez sejm grodzieński (II Sejm rozbiorowy) zakończyła działalność w 1794 roku.

Z momentem powołania Rady król utracił:

  • prawo mianowania senatorów
  • prawo wydawania poleceń organom administracyjnym
  • prawo mianowania marszałków
  • prawo dysponowania królewszczyznami i starostwami

Uprawnienia królewskie

edytuj
  • przewodnictwo Radzie Nieustającej
  • prawo podwójnego głosu w razie równości zdań

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za panowania Stanisława Augusta, 1897, t. III, s. 148.
  2. Encyklopedia Polski, Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s. 562.
  3. Zwana przez współczesnych zdradą nieustającą, zwadą nieustającą, raną nieustającą, matką nieładu i córką ruskiej gwarancji, Józef Ignacy Kraszewski, Polska w czasie trzech rozbiorów, t. II, Warszawa 1902, s. 137.
  4. Józef Zaleski, Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego do czasu Sejmu Czteroletniego, Poznań-Kraków 1887, s. 333.
  5. Mieczysław Klimowicz: Oświecenie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 28–33. ISBN 83-01-02620-0.
  6. Mariusz Markiewicz: Historia Polski 1492–1795. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004, s. 672. ISBN 83-08-03579-5.
  7. De facto uczynił to Sejm niemy w 1717.

Bibliografia

edytuj

Źródła drukowane

edytuj