Saskie ostatki (August III) – powieść historyczna Józefa Ignacego Kraszewskiego, ukończona w San Remo w 1886 r. jako zamykająca cykl Dzieje Polski.

Saskie ostatki
Ilustracja
Strona tytułowa I tomu wydania z 1889 roku
Autor

Józef Ignacy Kraszewski

Typ utworu

powieść historyczna

Data powstania

1886

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Warszawa

Język

polski

Data wydania

1889

Wydawca

Gebethner i Wolff

poprzednia
Za Sasów
następna
brak

W dwutomowym wydaniu ukazała się dopiero w dwa lata po śmierci autora, będąc 228. w twórczości Kraszewskiego i zarazem ostatnią w jego życiu. W 1891 i 1899 opublikował ją następnie Michał Glücksberg w tanim wydaniu "Powieści historyczne J. I. Kraszewskiego" (tom 77-78). Był to już schyłek okresu pozytywizmu, a początek epoki narodzin nowych prądów i idei.

„W Saskich ostatkach Kraszewski dał jeszcze jeden przejmujący obraz upadku państwa polskiego. Skupił uwagę nie tyle na dość wątłej, schematycznej fabule, ile na kręgach życia obyczajowego, agonalnych przejawach życia społecznego i politycznego kraju”[1]. Pisarz oparł fabułę m.in. na materiałach źródłowych, do których dotarł podczas lat spędzonych w Dreźnie, wykorzystał też pamiętniki Marcina Matuszewicza.

Treść

edytuj

Rok 1763. W kraju panuje król August III z dynastii Wettynów, ukazany jako władca słaby i nieudolny. Faktycznie w jego imieniu rządzi Rzeczpospolitą i Saksonią wszechwładny minister Henryk Brühl. Równocześnie w kraju trwa brutalna rywalizacja o władzę między stronnictwami magnackimi: po jednej stronie "Familia" Czartoryskich, po przeciwnej stronnictwo litewskich Radziwiłłów i ich sojuszników, którym przewodzi książę Karol Radziwiłł „Panie Kochanku”. Ich walka o skład Trybunału Litewskiego prowadzi niemal do wojny domowej[2]. Obie strony cechuje egoizm, pycha oraz partykularyzm z dbałością o własny interes przy równoczesnej obojętności na losy ogółu i kraju. Państwo polsko-litewskie chyli się stopniowo ku upadkowi, a jego aparat praktycznie już nie funkcjonuje.

Na tle historycznym toczą się losy bohaterów fikcyjnych. Główny bohater – niezamożny rotmistrz Klemens Tołoczko jest zarówno uczestnikiem, jak i obserwatorem zdarzeń przyspieszających upadek kraju. Zarazem jako wdowiec stara się o rękę panny Anieli Koiszewskiej, córki strażnikowej trockiej i protegowanej księżnej hetmanowej Sapieżyny. Wiele scen z ówczesnego życia publicznego i prywatnego ukazano z subtelnym humorem. Również oparte bardziej na kalkulacji niż na uczuciu przedmałżeńskie zabiegi Tołoczki z ich akcentami komicznymi stanowią swoistą przeciwwagę wobec przygnębiającego obrazu ówczesnej Rzeczypospolitej.

Przypisy

edytuj
  1. Włodzimierz Korolczuk w Przedsłowiu do wyd. 1991.
  2. „Historia fundowania tego trybunału rozrosła się pod piórem pisarza do wymiarów symbolicznego wręcz zdarzenia dla obrazu niedoli kraju pod rządami klik magnackich, dla ukazania zaniku władzy państwowej i anarchicznej działalności możnych rodów” (Wincenty Danek: Powieści historyczne J.I. Kraszewskiego. Warszawa: 1966, s. 83). W konstrukcji powieści stanowi ona zresztą nie tylko jeden z wątków fabularnych, ale i znacznie ożywia całość poprzez ukazanie konfliktu groźnego dla porządku publicznego (tamże, s. 171).

Bibliografia

edytuj