Wikipedia

Drzewa w Księdze Mormona

motyw wystąpień drzew w teologii mormonów

Drzewa w Księdze Mormona – opis wystąpień drzew w teologii ruchu świętych w dniach ostatnich, powiązanych bezpośrednio z Księgą Mormona.

The Book of Mormon
Księga Mormona

Drzewa, osiągające znaczne rozmiary rośliny o zdrewniałym pniu, są wielokrotnie wspominane na kartach Księgi Mormona, jednego z pism świętych ruchu świętych w dniach ostatnich (mormonów). Często wykorzystywane w metaforach czy przypowieściach, bezpośrednio wspominane są znacznie rzadziej. Znalazły odzwierciedlenie w kulturze świętych w dniach ostatnich, dotyczące drzew fragmenty wykorzystywane są też przez krytyków mormonizmu.

Tło

edytuj

Drzewa opisywane w Księdze Mormona łączono z inspiracjami wywiedzionymi z różnych źródeł. Kosmiczne drzewo, centrum świata, jest rozpowszechnionym motywem w mitach i tradycji ustnej rozmaitych ludów zamieszkujących zwłaszcza Azję, Australię i Amerykę Północną[1]. Wyróżnia się zasadniczo dwie jego formy, które, używając terminologii biblijnej, można określić jako drzewo życia oraz drzewo poznania złego i dobrego[2].

Drzewo życia jest bogatym w znaczenia symbolem, który odnaleźć można w sztuce religijnej, architekturze oraz literaturze pochodzącej z różnych okresów historii[3]. W kontekście biblijnym poza Księgą Rodzaju[4] wspominane jest też w wersecie osiemnastym trzeciego rozdziału Księgi Przysłów. Jego bardziej szczegółowe opisy można odszukać w tekstach apokryficznych. Werset piąty trzydziestego drugiego rozdziału 1. Księgi Henocha opisuje je jako pachnące i rodzące owoce podobne do winogron. Tekst odnaleziony w Egipcie w 1945 opisuje drzewo życia jako piękne, ogniste oraz dające owoce podobne do białych winogron[5].

Zwrócono uwagę na obecność drzew w kilku wizjach czy też snach, których doznawali Joseph Smith starszy (chociażby w 1811[6][7][8] i 1813[9]) oraz Lucy Mack Smith[10]. Mogły one wpłynąć na przedstawienia tych roślin pojawiające się na kartach Księgi Mormona[11].

Drzewa jako narzędzia symboliczne

edytuj

Drzewa przewijają się w Księdze Mormona w różnych kontekstach, często w metaforach, porównaniach, alegoriach oraz przypowieściach[12]. W wizji, którą ujrzeli patriarcha Lehi[13] oraz jego syn Nefi[14][15], drzewo życia jest symbolem miłości Bożej[16][17][18][19]. Stanowi też reprezentację Baranka Bożego[20][21][22]. Owoc zaś tego drzewa odnosi się do największego ze wszystkich darów Bożych[23]. Wskazano jednocześnie na rolę wizji drzewa życia w chrystologii Księgi Mormona. Stwierdzono, że pozwala ona ponownie skupić uwagę na Jezusie Chrystusie jako głównym instrumencie zbawczym[22]. Wzywa też do pojednania między wszystkimi żywymi organizmami[24].

Alma przypomniał ludowi zamieszkującemu Zarahemlę o zaproszeniu Bożym skierowanym do wszystkich śmiertelników. Zaproszenie to dotyczyło spożywania owocu drzewa życia, przyjścia do Chrystusa[25], odpokutowania oraz ochrzczenia się, zgodnie z przekazem zawartym w wersetach od trzydziestego czwartego do trzydziestego szóstego piątego rozdziału Księgi Almy oraz wersetem sześćdziesiątym drugim tego samego rozdziału[26][27]. Również Alma nauczał, że drzewo życia wyrasta z nasiona bądź ze słowa Bożego zasadzonego i troskliwie pielęgnowanego w sercu jednostki[28], co zapisano w wersetach od trzydziestego siódmego do czterdziestego trzeciego trzydziestego drugiego rozdziału Księgi Almy[29][30].

Księga Mormona w innym miejscu wspomina także o drzewie życia znajdującym się w ogrodzie Eden. Patriarcha Lehi w błogosławieństwie udzielonym swemu synowi Jakubowi wyjaśnił, że istniało ono jako niezbędne przeciwieństwo drzewa zakazanego owocu – zgodnie z zapisem z wersetu piętnastego drugiego rozdziału 2. Księgi Nefiego[31][32]. W literaturze zauważono, iż brak bezpośredniego odniesienia do drzewa poznania dobrego i złego w Księdze Mormona wynikać może z mormońskiej interpretacji upadku, szczególnej na tle większości innych wyznań chrześcijańskich, bo w zasadzie wykluczającej grzech pierworodny[33].

W jeszcze innym metaforycznym odniesieniu do drzew wcześniej wspominany już Jakub mówi o alegorii Zenosa[34][35][36][37][38][39]. W alegorii tej dom Izraela zostaje porównany do drzewa oliwnego[40][41][42][43][44][45][46][47]. Alegoria naucza o wydarzeniach tak z przyszłości jak z przeszłości[48][49], w szczególności w odniesieniu do rozproszenia oraz zgromadzenia ludu przymierza, używając do tego opisu okopania, przycinania i pielęgnowania oliwki[50][51][52], między innymi w wersecie jedenastym rozdziału piątego Księgi Jakuba[53].

Ludy opisywane w Księdze Mormona uznawały się za odciętą gałąź domu Izraela[54][55], zgodnie z dwudziestym czwartym wersetem dziewiętnastego rozdziału 1. Księgi Nefiego oraz trzydziestym szóstym wersetem dwudziestego szóstego rozdziału Księgi Almy. Ich prorocy, w tym Józef, syn Jakuba, nauczali, że w dniach ostatnich poganie pomogą im w powrocie do przymierza oraz staniu się prawą gałęzią, zgodnie z rozmaitymi wersetami znajdującymi się w 1. Księdze Nefiego[56].

Drzewa, jako rośliny przynoszące zarówno złe jak i dobre z punktu widzenia człowieka owoce, wykorzystuje się w mormońskim świętym tekście jako metaforę ludów i jednostek działających zarówno na rzecz zła jak i dobra. Ci, którzy rodzą złe owoce, przestrzegani są, że ostatecznie zostaną ścięci i wrzuceni w ogień, zgodnie z wersetem pięćdziesiątym drugim piątego rozdziału Księgi Almy[57][58][59].

Pozostałe metaforyczno-alegoryczne odniesienia do drzew zawarte w Księdze Mormona można znaleźć w zapiskach Izajasza. Zostały one przechowane na mosiężnych płytach, z których później skopiowano je na mniejszych płytach Nefiego[60]. Izajasz wielokrotnie wykorzystywał przenośnie o botanicznym wydźwięku nauczając o Mesjaszu oraz o jego poczynaniach z ludem przymierza. Prorokował, że Chrystus będzie gałązką z pnia Jessego[61][62][63][64][65], jak przechowano to w pierwszym wersecie dwudziestego pierwszego rozdziału 2. Księgi Nefiego[66]. Porównywał też dumę oraz hardość ludu do dębu baszańskiego oraz libańskiego cedru[67]. Ostrzegał, że w dniu Pańskim zarozumiałość taka i wyniosłość zostanie poniżona[68], zgodnie z wersetami dwunastym i trzynastym dwunastego rozdziału 2. Księgi Nefiego[69]. W innej jeszcze botanicznej aluzji porównał przywrócenie ludu na łono przymierza do dębu i terebintu, niszczonych i trawionych chorobą, ale też wciąż zdolnych do odrodzenia i regeneracji[70], za wersetem trzynastym rozdziału szesnastego 2. Księgi Nefiego[71]. Wskazał, że przywrócona gałąź będzie jednocześnie piękna i owocna[72], zgodnie z wersetem drugim czternastego rozdziału 2. Księgi Nefiego. Nadto porównał tych, którzy radują się z niewoli szatańskiej, do jodły oraz cedru, które już dłużej nie obawiają się ścięcia, w wersecie ósmym dwudziestego czwartego rozdziału 2. Księgi Nefiego[73][74]. Zrównał bogactwa oraz cały zdradziecki lud asyryjski z lasem, w którym po zemście Pańskiej pozostanie tak niewiele drzew, że nawet dziecko będzie w stanie je policzyć, zgodnie z wersetami osiemnastym i dziewiętnastym dwudziestego rozdziału 2. Księgi Nefiego[75].

Tradycja mormońska z latoroślą z korzenia Jessego utożsamia Josepha Smitha, twórcę ruchu świętych w dniach ostatnich[76][77][78][79]. John W. Welch nie wykluczał zresztą pochodzenia Smitha od Jessego, choć zaznaczał przy tym jednocześnie, że na gruncie mormońskiej doktryny nie da się tego ustalić[80]. Takie samo bądź pokrewne stanowisko zajmowali też inni badacze zajmujący się mormońską teologią[81].

Drzewa w pozostałych kontekstach

edytuj

Rzeczywiste, żywe drzewa wspominane są w Księdze Mormona znacznie rzadziej, w kontraście do widocznego wyżej niezwykle częstego przenośnego wykorzystania tych roślin[82]. W całym jej tekście można znaleźć tylko kilka bezpośrednich odniesień do drzew. Zarówno Nefici jak i Jeredyci pozyskali drewno do budowy statków, którymi przemierzyli ocean jeszcze w świecie pozaamerykańskim, zgodnie z wersetami pierwszym i drugim osiemnastego rozdziału 1. Księgi Nefiego oraz siedemnastym wersetem drugiego rozdziału Księgi Etera[83]. Alma ukrył się w gąszczu drzew nieopodal wód Mormon, zgodnie z wersetem piątym osiemnastego rozdziału Księgi Mosjasza[84]. Zemnarihah, jeden ze złoczyńców Gadiantona, został powieszony na drzewie[85][86], co zapisano w dwudziestym ósmym wersecie czwartego rozdziału 3. Księgi Nefiego[87]. Z kolei przekaz zawarty w wersetach dziewiątym i dziesiątym trzeciego rozdziału Księgi Helamana mówi o niedoborach drewna na ziemiach przynależnych do wewnętrznej geografii Księgi Mormona[88][89].

Drzewa w krytyce Księgi Mormona

edytuj

Obecność drzew w Księdze Mormona była wykorzystywana przez krytyków mormonizmu. Opisaną niżej propozycję łączenia znalezionej w Meksyku w latach 40. XX wieku[90] steli z wizją drzewa życia atakowali między innymi Harold W. Hougey, Jerald Tanner, Sandra Tanner i Latayne Scott[91]. Jerald i Sandra Tanner krytykowali wykorzystującą drzewo oliwne alegorię Zenosa jako zarówno plagiat jak i anachronizm. Wskazywali, że została ona zaczerpnięta bezpośrednio z Biblii, konkretnie zaś z wersetów od szesnastego do dwudziestego czwartego jedenastego rozdziału Listu do Rzymian oraz z rozmaitych wypowiedzi Chrystusa zapisanych w ewangeliach. Jako taka ma również pochodzić z I wieku, zamiast, jak to sugeruje Księga Mormona, z okresu wcześniejszego niż VII wieku p.n.e.[92]

Obecność w mormońskiej kulturze

edytuj

Opisane w Księdze Mormona drzewa znalazły odzwierciedlenie w kulturze świętych w dniach ostatnich. Fragmenty dotyczące symbolicznych drzew należą do najlepiej znanych i najczęściej cytowanych fragmentów tej mormońskiej świętej księgi[93][94]. Drzewo życia pozostaje istotnym symbolem wykorzystywanym w tej grupie religijnej[95], uznawane bywa za jeden z kluczowych elementów całej Księgi Mormona[96][97][98]. Witraż przedstawiający drzewo życia zdobi wnętrze świątyni mormońskiej w Waszyngtonie[99][100].

Obszerna jest również literatura poświęcona alegorii Zenosa[101]. Alegorię tą zresztą starszy Joseph Fielding Smith określił mianem jednej z najwspanialszych przypowieści w całej zapisanej historii[102][103][104]. Joseph Fielding McConkie zaliczył ją natomiast do klasycznych alegorii wywiedzionych z pism świętych[105].

Znaczne zainteresowanie członków Kościoła wzbudziło odkrycie w latach 40. XX wieku w meksykańskim stanie Chiapas tak zwanej steli Izapa 5[106]. Uwagę świętych w dniach ostatnich na stelę zwrócił M. Wells Jakeman, profesor archeologii na Uniwersytecie Brighama Younga (BYU) w latach 50. XX wieku[107][108]. Ten prekolumbijski artefakt został wykonany pomiędzy 100 p.n.e. a 100 n.e. i przedstawia scenę zdradzającą podobieństwo do wspomnianej wyżej wizji drzewa życia doświadczonej przez Lehiego i Nefiego. Nie wszyscy jednak święci w dniach ostatnich zgadzają się z łączeniem tej steli z Księgą Mormona. W artykule opublikowanym na łamach "Dialogue: A Journal of Mormon Thought" w 1969 Dee F. Green ostro skrytykował ten pomysł, posuwając się nawet do określenia go mianem pseudonauki[109]. Argumentował, że nie ma możliwości, by w sposób wiarygodny ustalić, czy artysta będący autorem steli przedstawił na niej tą właśnie wizję. Dodawał, iż nie ma nawet wystarczających danych, by ustalić, jakie jest w ogóle prawdopodobieństwo ewentualnej inspiracji wizją Lehiego w tym przypadku[110]. Krytyczny wobec powiązań między stelą Izapa 5 a Księgą Mormona był również Hugh Nibley[111][112].

Mormońska apologetyka przywołuje ponadto podobną scenę, tym razem w tak zwanej Świątyni Inskrypcji w Palenque. Twierdzi też, że jedna z grafik zawartych w Kodeksie drezdeńskim, przedstawiająca złożonego w ofierze człowieka, z którego serca wyrasta drzewo, bezpośrednio nawiązuje do wspomnianego wyżej ustępu z trzydziestego drugiego rozdziału Księgi Almy[113]. Źródła związane z mormonizmem nie przesądzają o związku tych dzieł mezoamerykańskiej sztuki z Księgą Mormona[114], częściowo z uwagi na bardzo ostrożne stanowisko współczesnych przywódców Kościoła w kwestii umiejscowienia geograficznego wydarzeń z mormońskiej świętej księgi[115].

W mormońskim dyskursie apologetycznym pojawiła się równocześnie sugestia, zgodnie z którą wspomniany wyżej ustęp Księgi Mormona o drzewie życia oraz drzewie zakazanego owocu ma przypominać o naukach zawartych w Popol Vuh, świętej księdze narodu Kicze[116].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Introduction, [w:] John W. Welch, Donald W. Parry (red.), The Tree of Life: From Eden to Eternity [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 37-38, ISBN 1-60908-674-0.
  2. ↑ world tree, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-04-20] (ang.).
  3. ↑ Introduction, [w:] John W. Welch, Donald W. Parry (red.), The Tree of Life: From Eden to Eternity [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 35, ISBN 1-60908-674-0.
  4. ↑ Introduction, [w:] John W. Welch, Donald W. Parry (red.), The Tree of Life: From Eden to Eternity [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 39, ISBN 1-60908-674-0.
  5. ↑ Barker 2005 ↓, s. 76.
  6. ↑ C. Jess Groesbeck: THE SMITHS, THEIR DREAMS AND VISIONS: PART II, JOSEPH SMITH AND THE FAMILY TRIANGLE. [w:] Sunstone [on-line]. sunstone.org, 1999-01-01. [dostęp 2022-04-22]. (ang.).
  7. ↑ Joseph Smith’s Father Saw the Tree of Life 19 Years Before the Book of Mormon Was Published. [w:] LDSLiving [on-line]. ldsliving.com, 2016-01-08. [dostęp 2022-04-20]. (ang.).
  8. ↑ Scot i Maurine Proctor: Joseph Smith Sr.’s Remarkable Vision of the Tree of Life. [w:] Meridian Magazine [on-line]. latterdaysaintmag.com, 2000-01-07. [dostęp 2022-04-21]. (ang.).
  9. ↑ Vogel 2002 ↓, s. 65.
  10. ↑ Groesbeck 1988 ↓, s. 24.
  11. ↑ Richard L. Bushman: Joseph Smith: Rough Stone Rolling: A Cultural Biography of Mormonism's Founder. New York: Alfred A. Knopf, 2005, s. 36. ISBN 1-4000-4270-4.
  12. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9351, ISBN 978-1-60908-763-0.
  13. ↑ Introduction, [w:] John W. Welch, Donald W. Parry (red.), The Tree of Life: From Eden to Eternity [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 42, ISBN 1-60908-674-0.
  14. ↑ Tree of life, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9325, ISBN 978-1-60908-763-0.
  15. ↑ Tree of life in ancient cultures, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9331, ISBN 978-1-60908-763-0.
  16. ↑ Tree of Life, [w:] Camille Fronk Olson i inni, LDS Beliefs: A Doctrinal Reference [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 4431, ISBN 1-60908-059-9.
  17. ↑ Księga Mormona Przewodnik do samodzielnego studiowania dla uczniów seminarium. Salt Lake City: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, 2012, s. 27.
  18. ↑ Welch 2020 ↓, s. 83.
  19. ↑ Tree of life, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9324, ISBN 978-1-60908-763-0.
  20. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 676, ISBN 0-88494-726-2.
  21. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 78.
  22. ↑ a b Gore 2021 ↓, s. 9.
  23. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9351-9352, ISBN 978-1-60908-763-0.
  24. ↑ Gore 2021 ↓, s. 12.
  25. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 77.
  26. ↑ Tree of Life, [w:] Camille Fronk Olson i inni, LDS Beliefs: A Doctrinal Reference [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 4429, ISBN 1-60908-059-9.
  27. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9353, ISBN 978-1-60908-763-0.
  28. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 634, ISBN 0-88494-726-2.
  29. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9353-9354, ISBN 978-1-60908-763-0.
  30. ↑ Bryan Richards: Alma 32. [w:] Gospel Doctrine [on-line]. gospeldoctrine.com. [dostęp 2022-04-25]. (ang.).
  31. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Second Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 32.
  32. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9354, ISBN 978-1-60908-763-0.
  33. ↑ Gore 2021 ↓, s. 7.
  34. ↑ Zenos: Prophet in ancient Israel before Lehi. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 1988-02-27. [dostęp 2022-05-01]. (ang.).
  35. ↑ Reynolds 2022 ↓, s. 165.
  36. ↑ Smoot 2020 ↓, s. 212.
  37. ↑ Welch 2020 ↓, s. 259.
  38. ↑ Zenos, Allegory of, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9822, ISBN 978-1-60908-763-0.
  39. ↑ Księga Mormona Przewodnik do samodzielnego studiowania dla uczniów seminarium. Salt Lake City: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, 2012, s. 96.
  40. ↑ B, [w:] Roger Allen Dibb, Book of Mormon Scriptural Phrases [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2015, lokalizacja 386, ISBN 1-62972-107-7.
  41. ↑ Glossary of Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Gospel Symbolism [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1985, lokalizacja 1657, ISBN 0-88494-568-5.
  42. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 569, ISBN 0-88494-726-2.
  43. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 675, ISBN 0-88494-726-2.
  44. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 714. ISBN 978-0-02-904040-9.
  45. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 31. ISBN 978-0-02-904040-9.
  46. ↑ Bryan Richards: Jacob 5. [w:] Gospel Doctrine [on-line]. gospeldoctrine.com. [dostęp 2022-04-25]. (ang.).
  47. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 124, ISBN 0-88494-726-2.
  48. ↑ The Book of Jacob Chapter 5, [w:] George Reynolds, Janne M. Sjödahl, Commentary on the Book of Mormon Volume 1 [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 1955, lokalizacja 3389-3390.
  49. ↑ Sperry 1995 ↓, s. 107.
  50. ↑ Welch i Welch 1999 ↓, s. 1.
  51. ↑ Jacob2, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 5149-5150, ISBN 978-1-60908-763-0.
  52. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9355, ISBN 978-1-60908-763-0.
  53. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9355-9356, ISBN 978-1-60908-763-0.
  54. ↑ B, [w:] Roger Allen Dibb, Book of Mormon Scriptural Phrases [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2015, lokalizacja 387, ISBN 1-62972-107-7.
  55. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 125, ISBN 0-88494-726-2.
  56. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9356, ISBN 978-1-60908-763-0.
  57. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 674-675, ISBN 0-88494-726-2.
  58. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9357, ISBN 978-1-60908-763-0.
  59. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 81.
  60. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9357-9358, ISBN 978-1-60908-763-0.
  61. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 658, ISBN 0-88494-726-2.
  62. ↑ Isaiah, [w:] Ellis T. Rasmussen, A Latter-day Saint Commentary on the Old Testament [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 1993, lokalizacja 1753, ISBN 0-87579-712-1.
  63. ↑ Bryan Richards: 2 Nephi 21. [w:] Gospel Doctrine [on-line]. gospeldoctrine.com. [dostęp 2022-04-25]. (ang.).
  64. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Second Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 172.
  65. ↑ Welch 2020 ↓, s. 191.
  66. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9358, ISBN 978-1-60908-763-0.
  67. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9358-9359, ISBN 978-1-60908-763-0.
  68. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9359-9360, ISBN 978-1-60908-763-0.
  69. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9360, ISBN 978-1-60908-763-0.
  70. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9360-9361, ISBN 978-1-60908-763-0.
  71. ↑ Bryan Richards: 2 Nephi 16. [w:] Gospel Doctrine [on-line]. gospeldoctrine.com. [dostęp 2022-04-25]. (ang.).
  72. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9361, ISBN 978-1-60908-763-0.
  73. ↑ Bryan Richards: 2 Nephi 24. [w:] Gospel Doctrine [on-line]. gospeldoctrine.com. [dostęp 2022-04-25]. (ang.).
  74. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9361-9362, ISBN 978-1-60908-763-0.
  75. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9362, ISBN 978-1-60908-763-0.
  76. ↑ Glossary of Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Gospel Symbolism [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1985, lokalizacja 1674, ISBN 0-88494-568-5.
  77. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 611, ISBN 0-88494-726-2.
  78. ↑ Jepson 2019 ↓, s. 85-86.
  79. ↑ Księga Mormona Przewodnik do samodzielnego studiowania dla uczniów seminarium. Salt Lake City: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, 2012, s. 69.
  80. ↑ Welch 2020 ↓, s. 192.
  81. ↑ Jepson 2019 ↓, s. 87.
  82. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9350-9351, ISBN 978-1-60908-763-0.
  83. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9349, ISBN 978-1-60908-763-0.
  84. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9349-9350, ISBN 978-1-60908-763-0.
  85. ↑ Zemnarihah, [w:] Ed J. Pinegar, Richard J. Allen, Book of Mormon Who's Who A Comprehensive Guide to the People in the Book of Mormon [e-book], Salt Lake City: Covenant Communications, Inc., 2007, lokalizacja 1579, ISBN 1-59811-420-4.
  86. ↑ Zemnarihah, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9790, ISBN 978-1-60908-763-0.
  87. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 50.
  88. ↑ Trees, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9350, ISBN 978-1-60908-763-0.
  89. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Helaman. Orem: Parrish Press, 2015, s. 38.
  90. ↑ Brewer 1999 ↓, s. 13.
  91. ↑ Brewer 1999 ↓, s. 18.
  92. ↑ David J. Richards: The Book of Mormon and its relationship with the Bible. Scotts Valley: Createspace Independent Publishing Platform, 2017, s. 178. ISBN 1-9742-9702-0.
  93. ↑ Gore 2021 ↓, s. 10.
  94. ↑ Peterson 2000 ↓, s. 16.
  95. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1486. ISBN 978-0-02-904040-9.
  96. ↑ “I Have Dreamed a Dream”: Lehi’s Archetypal Vision of the Tree of Life, [w:] John W. Welch, Donald W. Parry (red.), The Tree of Life: From Eden to Eternity [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 701, ISBN 1-60908-674-0.
  97. ↑ Dilworth Rust 1993 ↓, s. 744.
  98. ↑ Księga Mormona Przewodnik do samodzielnego studiowania dla uczniów seminarium. Salt Lake City: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, 2012, s. 29.
  99. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints 2021 ↓, s. 2.
  100. ↑ Haley Lundberg: 13 things you might not know about the Washington D.C. Temple + renovation. [w:] LDSLiving [on-line]. ldsliving.com, 2022-04-18. [dostęp 2022-05-06]. (ang.).
  101. ↑ Gaye Strathearn, Charles Swift (red.): Living the Book of Mormon: Abiding by Its Precepts. Salt Lake City, Provo: Deseret Book, Religious Studies Center, Brigham Young University, 2007, s. 79. ISBN 978-1-59038-799-3.
  102. ↑ Jacob2, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 5149, ISBN 978-1-60908-763-0.
  103. ↑ Belnap 2006 ↓, s. 35.
  104. ↑ Olive Trees, [w:] Hoyt W. Brewster, Jr., Doctrine & Covenants Encyclopedia Revised Edition [e-book], Salt Lake City: Deseret Book Company, 2012, lokalizacja 3960, ISBN 978-1-60907-141-7.
  105. ↑ Glossary of Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Gospel Symbolism [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1985, lokalizacja 1561, ISBN 0-88494-568-5.
  106. ↑ Stela 5, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9058, ISBN 978-1-60908-763-0.
  107. ↑ Brewer 1999 ↓, s. 15.
  108. ↑ Stela 5, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 9060, ISBN 978-1-60908-763-0.
  109. ↑ Green 1969 ↓, s. 74.
  110. ↑ Green 1969 ↓, s. 74-75.
  111. ↑ Green 1969 ↓, s. 75.
  112. ↑ Brewer 1999 ↓, s. 17-18.
  113. ↑ Clark 2005 ↓, s. 46.
  114. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1487. ISBN 978-0-02-904040-9.
  115. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Book of Mormon Geography. [w:] Gospel Topics [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-10-03]. (ang.).
  116. ↑ V. Garth Norman, Could the parallels in Popol Vuh to the "tree of life" and the "forbidden tree" have originated from the Book of Mormon?, [w:] Book of Mormon Archeological Forum [online], bmaf.org [dostęp 2022-04-25] (ang.).

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Drzewa_w_Księdze_Mormona&oldid=73536916”